مسئولان آموزش‌وپرورش در حالی از ممنوعیت تبلیغ و ورود کتاب‌های کمک آموزشی به مدارس سخنان می‌گویند که برخی ناشران کتاب‌های کمک آموزشی در بعضی مدارس جایی برای تبلیغ خود دست و پا کرده‌اند که البته این امر بدون اجازه مدیران مدارس امکان‌پذیر نیست! در عین حال تبلیغ این کتاب‌ها در صدا و سیما همچنان ادامه دارد؛ افزون بر این برخی از معلمان از دانش‌آموزان می‌خواهند که کتاب‌های کمک آموزشی یک شرکت خاص را تهیه کرده و هر روز با خود به کلاس بیاورند. از این رهگذر گروهی سود کلانی به جیب می‌زنند. همچنین بحث کاهش حجم کتاب‌های درسی پس از کاهش روزهای آموزش هفتگی در دولت دهم مطرح است که اکنون از آن تحت عنوان متناسب‌سازی حجم کتاب‌های درسی نام برده می‌شود. در این میان عده‌ای معتقدند برخی دروس مانند زبان عربی و زبان انگلیسی خروجی یا بازده مناسبی ندارند و دانش‌آموزان هم استقبال چندانی از آنها نمی‌کنند. درباره کتاب‌های کمک آموزشی، متناسب‌سازی حجم کتاب‌های درسی، چگونگی صدور مجوز کتاب‌های کمک درسی و تقاضای سازمان‌ها و دستگاه‌ها برای گنجاندن مسائل حوزه کاری آنها در کتب درسی با حجت‌الاسلام دکتر محی‌الدین بهرام‌محمدیان، معاون پژوهشی وزیر آموزش‌وپرورش و رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی به گفت‌وگو نشسته‌ایم که می‌خوانید.
- اخیرا تبلیغ کتاب‌های کمک‌آموزشی در رسانه‌ها زیادشده در حالی که شما بر ممنوعیت تبلیغ کتاب‌های کمک‌آموزشی اصرار دارید؛ چرا این روند ادامه دارد؟
ما معتقدیم هر کتابی پیش از ورود به مدارس و عرضه به دانش‌آموزان، به‌صورت جمعی یا توصیه برنامه آموزشی باشد باید دارای مجوز از دفتر سامان بخشی کتاب‌های آموزشی و کمک آموزشی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی باشد.
اکنون مکانیسم صدور مجوز به چند صورت است که از طریق دفتر انتشارات کمک آموزشی انجام می‌شود. برای تولید انبوه صحبت از نصب هولوگرام است، برای تولید نمونه نیز مجوز صادر می‌شود تا اثر به نام تولید‌کننده ثبت شود.
بحث دیگر تجاری‌سازی وسایل کمک آموزشی غیرمکتوب است نه محتوای مکتوب. برای این هم ما مجوز آموزشی بودنش را صادر می‌کنیم ولی برای دریافت مجوزهای دیگر مانند استاندارد به‌عنوان یک کالای صنعتی و تجاری باید به سازمان‌های ذی‌ربط ازجمله سازمان ملی استاندارد مراجعه کنند. پس فقط تشخیص کاربری آموزشی و تربیتی بودن وسایل کمک آموزشی با سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی است. بخش عمده‌ای از مواد آموزشی و کمک آموزشی که در صدا و سیما تبلیغ می‌شود مجوز ندارند.
- نگاه سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی به کتاب‌های آموزشی چیست؟
در مجموع نگاه ما این است که کتاب‌های آموزشی و کمک‌آموزشی غیراستاندارد در فرایند یاددهی و یادگیری اختلال ایجاد می‌کنند و تلاش‌های انجام شده در برنامه درسی ملی و سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش را ناکام می‌گذارند.
تلاش ما این است که دانش‌آموزان از حافظه محوری دور شوند و آنچه یاد می‌دهیم آموزش‌های کاربردی همراه با عمل باشد و جریان فرهنگی و تربیتی را تقویت کند درحالی‌که کتاب‌ها و وسایل آموزشی و کمک آموزشی بدون مجوز غیراستانداردی که تبلیغ می‌شوند این فرایند را به‌شدت دچار اختلال می‌کنند.درست مثل وسایل صنعتی یا داروهای تقلبی که شاید در گام یا نگاه اول یک نوع آرامش یا لذت در مصرف‌کننده ایجاد کنند اما در یک فرایند عمومی و کلی حتما مشکل ایجاد می‌کند. یک داروی غیراستاندارد احتمال دارد دردی را تسکین دهد ولی در درازمدت عوارض جبران‌ناپذیری بر سلامتی فرد می‌گذارد. یک کالای آموزشی نیز شاید موجب دوپینگ دانش‌آموز در امتحانات شود و نمره خوبی بگیرد ولی این دانش‌آموز باسواد نخواهد شد.
- با وجود این، مدیران برخی مدارس فضای مناسبی به ناشران و تولیدکنندگان مواد و کتاب‌های کمک آموزشی برای تبلیغ تولیداتشان اختصاص داده‌اند، افزون بر آن معلمان به دانش‌آموزان تکلیف می‌کنند که کتاب‌های کمک آموزشی یا آموزشی فلان ناشر را تهیه کرده و با خود به مدرسه بیاورند؛ پس یک ایراد جدی هم به مجموعه آموزش پرورش وارد است.
مدیران و معلمان همه مدارس ملزم به اجرای مصوبه سامان‌بخشی شورای‌عالی آموزش‌وپرورش هستند و اگر خلاف آن عمل کنند دستگاه‌های نظارتی حتما با آنها برخورد می‌کنند. توصیه معلمان برای استفاده دانش‌آموزان از برخی کتاب‌ها و حل‌المسائل ممنوع است و درصورتی که مدیر یا معلم مدرسه‌ای آنها را به دانش‌آموزان خود معرفی کنند کار آموزشی و تربیتی نکرده‌اند. واحد تخلفات اداری نیز با این تخلف آنها برخورد می‌کند. ما معتقدیم کتاب‌های آموزشی و کمک آموزشی غیراستاندارد و حل‌المسائل مانع بروز خلاقیت و تفکر دانش‌آموزان می‌شود و مجددا تأکید می‌کنم در امر آموزش اختلال ایجاد می‌کند. برخی والدین هم برای اینکه فرزندانشان موفقیت بیشتری در تحصیل کسب کنند این کتاب‌ها را تهیه کرده و در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌دهند که ما هیچ کدام را تأیید نمی‌کنیم؛ البته به‌جز کتاب‌های کمک آموزشی که در کتاب‌نامه رشد معرفی می‌شوند و دارای مجوز از وزارت آموزش‌وپرورش است و به مدارس هم اجازه استفاده از این کتاب‌ها داده شده است.
- به هر روی بازار کتاب‌های آموزشی، کمک آموزشی پر رونق است؛ پرسش این است که آیا وزارت ارشاد در انتشار کتاب‌های کمک‌آموزشی نقش و نظارتی دارد؟
ناشران برای چاپ کتاب‌ها معمولا از وزارت ارشاد هم مجوز می‌گیرند. وزارت ارشاد می‌گوید عهده دار صدور مجوز است. اگر در کتابی خلافی مشاهده نکنند مجوز چاپ می‌دهند. از طرفی وزارت ارشاد نمی‌خواهد آمار کتاب‌های ممنوعه افزایش یابد. البته با تیم جدید وزارت ارشاد در این‌باره مذاکره‌ای نداشته‌ایم. اساسا وزارت ارشاد به کتاب‌های آموزشی بدون توجه به اینکه چه چیزی است معمولا 24ساعته مجوز چاپ می‌دهد.
- از گفته‌های شما چنین استنباط می‌شود که وزارت ارشاد به محتوای کتاب‌های کمک آموزشی نظارتی ندارد، آیا این نقص نیست؟
بله این یک نقص است. این موضوع قبلا با وزارت ارشاد مطرح شده است. آنها پیشنهاد داده‌اند که آموزش‌وپرورش بیاید و همه اینها را بررسی کند. ما هم حرفی برای بررسی نداریم ولی باید سازوکار آن فراهم شود. اگر مسئولیت این کار با ما باشد باید اختیاراتش هم با ما باشد اما اختیار صدور مجوز چاپ انتشار با ما نیست. وظیفه سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی تدوین و تولید استانداردها در حوزه آموزش است. تطبیق استانداردها نیز وظیفه وزارت ارشاد است. اکنون کتاب‌های کمک آموزشی با استانداردها تطبیق داده نمی‌شوند. برای بالا بردن آمار نشر اجازه چاپ به کتاب‌های کمک‌آموزشی بدون مجوز داده می‌شود. در بحث تبلیغ هم سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی استانداردها را مشخص می‌کند و ما می‌گوییم اگر استانداردها رعایت شده است تبلیغ شده و در غیراین صورت نباید تبلیغ شوند.
- قدری از فضای کتاب‌های کمک‌آموزشی دور شویم. برخی منتقدان معتقدند در عین حال حجم کتاب‌های عربی و انگلیسی زیاد است، این دروس سخت است و بازدهی مناسبی هم ندارند، آیا این نقد وارد است؟
بله، برخی از این انتقادات وارد است و سال‌های قبل نواقصی وجود داشت ولی امسال برنامه آموزش زبان‌های عربی و انگلیسی تغییر کرده است. البته نقدها هم متنوع بود. برخی نقدها ناظر به اهداف آموزش زبان عربی نیست. مثلا برخی می‌گویند چرا دانش‌آموزان مکالمه بلد نیستند، پاسخ این است که اساسا هدف آموزش عربی مکالمه نبوده است.
درباره زبان انگلیسی انتقاد این است که دانش‌آموزان 6سال زبان انگلیسی می‌خوانند ولی در خواندن، بیان یا نوشتن یک جمله ساده مشکل دارند. بخشی از این اشکالات با شدت و ضعف وارد است. بر این اساس و در چارچوب برنامه درسی ملی امسال برنامه آموزش دروس عربی و انگلیسی را تغییر دادیم. در پایه هفتم کتاب‌هایمان منتشر شده است، سال آینده هم در پایه هشتم ادامه می‌یابد. سال‌های آتی هم باید تغییرات را درباره روش‌های آموزش زبان عربی و انگلیسی ادامه بدهیم. براساس نتایج پژوهشی که در این‌باره انجام شده و بخشی نیز در حال اجراست معلمان عربی و انگلیسی از روش جدید آموزش ابراز رضایتمندی بیشتری دارند البته برخی معلمان نسبت به حجم کتاب‌های درسی ایراد می‌گیرند و حجم آن را زیاد می‌دانند. همچنین در متون زبان عربی در چارچوب برنامه درسی ملی نیز اصلاحاتی انجام شده است، زیرا عربی باید پشتیبان زبان فارسی باشد و به دانش‌آموز برای درک مفاهیم و متون دینی مانند قرآن و نهج‌البلاغه کمک کند. در عین حالی واژگان عربی جدید و معاصر هم باید باشد تا دانش‌آموز بتواند عربی روز را بخواند و بنویسد. ازجمله هدف‌های آموزش زبان عربی و انگلیسی این است که دانش‌آموز بتواند دست‌کم در مدت 5دقیقه خودش را به زبان‌های عربی و انگلیسی معرفی کند. به تعبیری عربی و انگلیسی به گوشه‌ای رانده نشوند.
- درباره ضریب دشواری دروس هم توضیح بدهید.
هنگامی که اهداف فوق طراحی می‌شود باید بگوییم جدول وسعت توالی دروس چیست. باید جدولی باشد که مشخص کند کدام بحث و به چه ترتیبی تدریس شود تا به دوره متوسطه برسیم که آن شایستگی حاصل شود. افزون بر آن وسعت توالی دروس، باید چگالی یا ضریب دشواری هم رعایت شود که مباحث با هم منطبق باشند. ما برای تعیین ضریب دشواری استعداد میانگین دانش‌آموزان را در فهم مطالب درنظر می‌گیریم. باید توجه داشت این برنامه یک درس درنظام آموزشی است ضمن اینکه دروس ارتباط طولی با همدیگر دارند، باید با سایر دروس ارتباط افقی هم داشته باشند؛ یعنی مفهومی که در ریاضیات گفته می‌شود باید آن مفهوم در فارسی هم مطرح شده باشد. اینجا باید راهنمای برنامه پایه و دوره نوشته شود. متناسب‌سازی بر این اساس است برخی فکر می‌کنند کتاب درسی را می‌نویسند و می‌گویند سال بعد تدریس شود، نه اینگونه نیست کتاب باید ارتباط عمودی(تاری) و افقی(پودی) با سایر دروس داشته باشند؛ بر این اساس هم‌اکنون یک راهنمای برنامه برای حوزه یادگیری، یک برنامه برای پایه و دوره تحصیلی و در عین حال یک راهنما برای هر کتاب درسی وجود دارد. اگر پیشنهاد اولیه ما مبنی بر تغییر یک پایه تحصیلی در هر سال اجرا می‌شد کار تغییر کتاب‌های درسی راحت‌تر بود ولی وقتی تغییر در 2پایه تحصیلی شد کار در 2مقطع است و به‌طور طبیعی در کار تنگنا‌هایی بروز می‌کند.
پاسخ به منتقدان سنگین بودن حجم کتاب‌های درسی
حجم کتاب‌ها براساس بودجه زمانبندی هفته‌ها و ساعات آموزشی تنظیم می‌شود؛ 25هفته پیش از عید و 6هفته هم پس از عید نوروز آموزش داریم تا شروع امتحانات خرداد. مدیران و معاونان آموزشی مدارس باید نظارت کنند تا زمان آموزش به نحو احسن رعایت شود و درصورت تعطیلی، ساعات جبرانی برگزار شود. از این جهت ایراداتی وجود دارد. برخی همکاران آموزش‌های لازم را برای ارائه دروس طی نکرده‌اند و در این‌باره با مشکل روبه‌رو هستیم. براساس برنامه درسی ملی زمان آموزش دوره ابتدایی 925ساعت، دور اول متوسطه یکهزار و 110ساعت، دور دوم متوسطه شاخه نظری یکهزار و 295و شاخه فنی و حرفه‌ای یکهزار و 480ساعت تعیین شده است. افزون بر آن 50ساعت آموزش متمرکز و 50ساعت هم غیرمتمرکز و استانی رسمی خارج از کلاس پیش‌بینی شده است که فوق برنامه نیز در آن می‌گنجد. براساس سند برنامه درسی ملی ساعات کار هفتگی دوره ابتدایی 25ساعت و هر جلسه(زنگ) در پایه‌های اول تا سوم 45دقیقه و در پایه‌های چهارم تا ششم نیز 50دقیقه تعیین شده است. میانگین ساعت کار هفتگی دور اول متوسطه 30ساعت که هر زنگ 50دقیقه است. ساعت کار هفتگی دور دوم متوسطه نظری حداکثر 35ساعت و هنرستان‌ها 40ساعت است. اگر یک روزی پنجشنبه‌ها تعطیل نباشد زمان برای ما بازتر می‌شود. زمان آموزشی هفتگی بین 6روز هفته توزیع شود فشردگی و تراکم زمان آموزشی کمتر می‌شود و اگر 5روز باشد تراکم بیشتر است. ما متناسب‌سازی حجم کتاب‌های درسی را ابتدا در چارچوب این ظرف می‌بینیم وپیگیری می‌کنیم؛ پس محدوده زمانی برای ما خیلی اهمیت دارد. دومین تکلیف ما براساس جدول برنامه درسی پاسخگویی به حوزه‌های 11گانه یادگیری است. در حوزه‌های یادگیری که عناوین جدول دروس تابع آن است گفته شده باید به شایستگی‌هایی دست یابیم. هدف شایستگی را نیز باید مقایسه کنیم و بگوییم مثلا در حوزه آداب و مهارت‌های زندگی شایستگی‌اش چیست و در چه عناوینی می‌گنجد. نهایتا اینکه توزیع این برنامه هم مهم است. پس افزون بر حوزه یادگیری، راهنمای حوزه‌های یادگیری و دوره‌های تحصیلی را نیز داریم.
