واژه تابعیت (citizenship)و مشتقات آن همچون تبعه و اتباع که از موضوعات مهم حقوق بین الملل خصوصی است به طور معمول روزی چند بار در خبرهای مختلفی که به رویدادهای عرصه مناسبات بین کشورها مربوط می شود تکرار می گردد.
تابعیت وجود نوعی علقه و وابستگی حقوقی و سیاسی یک شخص به یک جامعه سیاسی (کشور) است که متضمن حقوق و تکالیفی برای آن شخص در قبال آن جامعه سیاسی می باشد. یکی از حقوقی که از طریق تابعیت شخص به یک کشور برای او ایجاد می شود حمایت دولت مربوطه از آن شخص در مقابل سایر دولت هاست.
به دلیل ساختار نظام بین الملل کنونی که به تعدادی کشور خاص با حاکمیت مشخص تقسیم شده به جزء موارد معدود معمولاً انسان های روی زمین از زن و مرد گرفته تا کوچک و بزرگ هر کدام دست کم تابعیت یک کشور را دارا هستند. در برخی موارد ممکن است افرادی ضمن حفظ تابعیت کشور اصلی خود تابعیت یک کشور دیگر را نیز به دست آورند که از آن به عنوان تابعیت مضاعف یا دوگانه یاد می شود.
البته همان طوری که ذکر شد ممکن است افرادی در جهان پیدا شوند که به دلایل مختلف از جمله جنگ ها تابعیت خود را از دست داده و تابعیت هیچ کشوری را نداشته باشند که به آنها بی تابعیت یا «آپاترید» می گویند. به دلیل مشکلاتی که گسترش پدیده بی تابعیتی می تواند در جهان به بار آورد معمولاً قوانین کشورها در خصوص تابعیت به نحوی تنظیم می شود تا از بی تابعیت شدن افراد جلوگیری شود.
اگرچه موضوع تابعیت و علقه و وابستگی حقوقی اشخاص به یک دولت بیشتر در اشخاص طبیعی (حقیقی) مصداق دارد اما با این حال اشخاص حقوقی و نیز اشیایی همچون هواپیماها و کشتی ها نیز دارای تابعیت یک کشور خاص هستند. شرکت ها معمولاً دارای تابعیت کشوری هستند که در آن و طبق قوانین آن به ثبت رسیده و هواپیماها و کشتی ها نیز تابعیت کشوری را دارند که با پرچم آن حرکت می کنند و قوانین و مقررات آن کشور بر آن حاکم است.
کشورهای جهان برای ایجاد تابعیت از دو قاعده «خاک» و «خون» به طور جداگانه یا از ترکیبی از آنها طبق مورد ،استفاده می کنند. طبق قاعده خاک که معمولاً کشورهای مهاجرپذیر آن را اعمال می کنند هر کودکی که در سرزمین آن کشور متولد شود صرفنظر از این که والدینش تابعیت کدام کشور را داشته باشند، به تابعیت کشور محل تولد درمی آید. در قاعده خون که معمولاً از سوی کشورهای مهاجرفرست برای ایجاد تابعیت مورد استفاده قرار می گیرد کودکی که از پدر و مادر یا تنها پدر دارای تابعیت آن کشور در هر نقطه ای از جهان متولد شود به تابعیت کشور والدینش درمی آید.
البته علاوه بر این نوع تابعیت که از آن به عنوان تابعیت طبیعی یاد می شود نوع دیگر تابعیت، تابعیت اکتسابی است که اشخاص بزرگسال می توانند طبق مقررات با ترک یا حتی حفظ تابعیت اولیه خود به تابعیت کشور دیگری درآیند.
در کشور ما موضوع تابعیت در قانون مدنی مطرح شده است. جلد دوم قانون مدنی مصوب 27/1/1313 همراه با اصلاحات بعدی در مورد اشخاص است که کتاب دوم آن طی مواد ۹۷۶ تا ۹۹۱ مقررات مربوط به تابعیت ایران و حقوق و تکالیف آن را مشخص کرده است. به طوری که از این مواد برمی آید مفاد قانون مدنی ایران در بحث تابعیت ترکیبی از دو قاعده خاک و خون است. همچنین در این قانون مقرراتی برای اعطای تابعیت ایران به خارجی هایی که خدمت بزرگی به ایران کرده اند در نظر گرفته شده است.
