چای از برگه‌های گیاه کاملیا سیننسیس تهیه می‌شود و در 3 نوع اصلی سبز، اولانگ و سیاه در بازار وجود دارد اما چای سبز به‌دلیل خواص درمانی بیشتر در جهان شناخته شده‌تر است. چای سبز حداقل ۴ هزار سال است که در چین به‌عنوان یک گیاه دارویی شناخته شده است. چینی‌ها از قدیم با خواص درمانی چای سبز آشنا بودند و از چای سبز به‌عنوان دارو در درمان ناراحتی‌های مختلف مانند خونریزی، ناراحتی‌های گوارشی، سردرد و افسردگی استفاده می‌کردند اما استفاده از چای سبز فقط به چینی‌ها و شرقی‌ها که عادت به نوشیدن چای دارند محدود نشد و به‌تدریج به‌خاطر خواص درمانی‌اش در سراسر جهان مورد استقبال قرار گرفت.
گیاه چای سبز افزون بر اینکه در آب و هوای گرم رشد می‌کند، حتی می‌تواند در ارتفاع 2100متری از سطح دریا نیز به‌عمل آید. چای سیاه و چای سبز هر دو از گیاه واحدی به‌دست می‌آیند و تفاوت آنها در طرز تهیه‌شان است. نوعی دیگر از چای به نام چای ترش یا سرخ نیز وجود دارد که از گیاه متفاوتی به‌دست می‌آید و دارای خواص متعددی است که در این گزارش به آن اشاره شده است. یکی از ماده‌های اصلی در چای (علاوه بر تنان و کافئین) پلی فنول است.
برگه‌های چای دربردارنده مقدار زیادی از این ماده است که نوعی آنتی‌اکسیدان محسوب می‌شود. نوشیدن منظم 5فنجان چای در روز به داشتن سطح بالایی از این ماده در خون کمک می‌کند. البته نباید از یاد برد که هرچه چای می‌تواند سودمند باشد، استفاده از قند و شکر همراه با آن زیانبار است. در گفت‌وگو با دکتر سیدمرتضی صفوی، دانشیار گروه تغذیه بالینی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان به تفصیل خواص چای و مواد تشکیل‌دهنده آن پرداخته‌ایم.
- آیا چای یک ماده دارای خاصیت و با اهمیت است یا اینکه صرفا یک نوشیدنی غیرضروری و مضر تلقی می‌شود؟
هم چای سیاه و هم چای سبز برای سلامت انسان در ابعاد مختلف مهم هستند. اهمیت چای در نگاه اول بیشتر به این دلیل است که بعد از آب دومین نوشیدنی پرمصرف در ایران و در دنیا محسوب می‌شود. البته نگرانی‌هایی درباره مصرف آن وجود دارد که می‌توان گفت موردی ندارد؛ چرا که خواص چای بسیار زیاد است.
- آنتی اکسیدان موجود در چای چه نقشی در سلامت انسان دارد؟
یکی از دلایل مفید بودن چای آنتی اکسیدان‌های موجود در آن است که جلوی گسترش رادیکال‌های آزاد در بدن را می‌گیرد و آنها را خنثی می‌کند. آنتی‌اکسیدان‌ها موادی هستند که سلول‌های بدن را از اثرات مخرب مولکول‌های سمی موسوم به رادیکال‌های آزاد محافظت می‌کنند. رادیکال‌های آزاد حین واکنش اکسیژن با بعضی مولکول‌ها تولید می‌شوند. این امکان هست که به‌طور اتفاقی تولید رادیکال‌های آزاد در بدن زیاد شود البته سوءتغذیه و استرس نیز باعث ایجاد این مولکول‌های سمی می‌شود. این عمل باعث به وجود آمدن یکسری واکنش‌های خاص پشت سرهم می‌شود. رادیکال‌های آزاد به بعضی از قسمت‌های سلول مثلDNA و غشای سلولی واکنش نشان داده و باعث تخریب و مرگ سلول می‌شوند که این فرایند برای سلامتی بدن مضر و خطرناک است. در حالت عادی، سیستم دفاعی بدن این رادیکال‌های آزاد را خنثی می‌کند اما عوامل مخرب محیطی مثل اشعه ماوراءبنفش و آلودگی‌های محیط باعث می‌شوند بدن نتواند با این رادیکال‌های آزاد مبارزه کند؛ درنتیجه ساختمان سلول‌های بدن توسط رادیکال‌های آزاد تخریب شده و این امر منجر به بروز پیری زودرس و بیماری‌هایی مانند سرطان و بیماری‌های قلبی می‌شود. برای جلوگیری از این عمل بدن باید دارای یک سد دفاعی از آنتی‌اکسیدان باشد. پلی فنول موجود در چای به‌ویژه چای سبز نیز نقش بسیار زیادی در خنثی‌سازی رادیکال‌های آزاد دارد.
- فلاونوئید موجود در چای چه خاصیتی دارد؟
فلاونوئید موجود در چای که دارای خاصیت آنتی‌اکسیدانی نیز هست باعث جلوگیری از جذب چربی و رسوب آن بر جداره عروق و پیشگیری از بروز بیماری‌های قلبی و عروقی می‌شود. فشار خون بالا را کنترل و از تصلب شرایین جلوگیری می‌کند. طبق نظر محققان کسانی که120تا 600میلی‌لیتر در روز چای می‌نوشند کمتر چربی جذب خونشان می‌شود. درواقع بدن حاوی فلاوندوئیدهایی می‌شود که از جذب چربی خون در بدن جلوگیری می‌کنند. در افرادی که به‌صورت روزانه چای وبه‌طور ویژه چای سبز مصرف می‌کنند احتمال ابتلا به انواع بیماری‌ها اعم از بیماری‌های باکتریایی یا عفونت‌های سخت و همچنین بیماری‌هایی نظیر سرطان، سکته، بیماری‌های قلبی، عروقی و بیماری‌های استخوانی کاهش می‌یابد. پژوهشگران دلیل این امر را وجود ماده‌ای به نام کاتچین در چای سبز می‌دانند که باعث افزایش طول عمر می‌شود. کاتچین موجود در چای سبز باکتری‌های مولد را از بین می‌برد. همچنین مطالعات نشان داده مصرف میزان کافی از این ماده خطر ابتلا به سرطان را تا 50درصد کاهش می‌دهد. از مهم‌ترین مزایای مصرف چای سبز کنترل افزایش فشار خون، کاهش میزان فشار خون، جلوگیری از پیری، سرحال شدن و شادابی بدن، جلوگیری از مسمومیت موادغذایی، درمان بیماری‌های پوستی، جلوگیری از ایجاد حفره و سوراخ در پوست و مبارزه با ویروس‌هاست. همچنین به‌دلیل مصرف زیاد چای سبز در منطقه جنوب شرقی آسیا افراد کمتر دچار بیماری‌هایی نظیر سرطان‌های کیسه صفرا و سرطان روده بزرگ می‌شوند. یکی دیگر از اثرات مثبت چای سبز، کاهش قابل توجه میزان کلسترول خون است. به‌ویژه آنکه چای سبز باعث کاهش میزان کلسترول بد و افزایش میزان کلسترول خوب می‌شود. این تأثیر نه‌تنها میزان کلسترول بدن را در حد متعادل نگه داشته و میزان کلسترول خوب را افزایش می‌دهد بلکه مانع از بروز سکته قلبی و سایر بیماری‌های قلبی - عروقی می‌شود.
- عملکرد فلوراید موجود در چای چگونه است؟
فلوراید موجود در چای و به‌ویژه چای سبز از پوسیدگی دندان جلوگیری می‌کند. در انواع چای، چای سبز و چای اولانگ دارای بیشترین میزان پلی‌فنول است. مصرف چای سیاه و چای سبز باعث توقف آمیلاز بزاق می‌شود و در پی آن جذب مواد قندی در بدن کاهش می‌یابد. در واقع یکی از اثرات مثبت چای پایین آوردن میزان قند خون است؛ چراکه بخش عمده‌ای از قند از طریق بزاق جذب می‌شود. البته اگر همراه چای قند و شکر مصرف نشود.
- آیا چای را می‌توان پس از غذا مصرف کرد؟
مصرف چای به‌ویژه تا نیم ساعت پس از غذا اکیدا توصیه نمی‌شود؛ چرا که تانن موجود درچای جلوی جذب آهن را می‌گیرد. به‌ویژه به خانم‌ها توصیه می‌شود که حتما 30دقیقه تا یک ساعت پس از صرف غذا، چای ننوشند. یکی از عمده دلایل استفاده از چای سبز، وجود یکسری مواد اصلی موجود در برگ چای به نام پلی‌فنول است. پلی‌فنول که عامل تعیین رنگ در بعضی از گیاهان است، در چای سبز نیز یافت می‌شود و در کاهش وزن و لاغری بسیار مفید است و با بالا بردن حرارت بدن و صرف انرژی باعث سوختن چربی‌ها می‌شود. البته به گفته برخی از کارشناسان صنایع غذایی چای ترش یا چای سرخ نقش بیشتری در لاغری‌های موضعی دارد.
- چای سرخ چه خواصی دارد؟
مطالعاتی که تا‌کنون درباره این چای انجام گرفته نشانگر آن است که چای ترش در کنار رژیم غذایی مناسب و ورزش، روند کاهش وزن را تسهیل می‌کند. این چای حاوی ماده‌ای است که تولید آمیلاز را مهار کرده و بنابراین جذب کربوهیدرات‌ها کمتر می‌شود. این چای که در ایران به چای مکی یا قرمز نیز معروف است یک جایگزین مناسب برای نوشیدنی‌های پرشکر و آبمیوه‌های حاوی ترکیبات سنتتیک ازجمله شیرین کننده‌های مصنوعی یا شربت ذرت با فروکتوز بالاست. البته مصرف این چای برای همه افراد توصیه نمی‌شود. ضروری است زنان باردار، شیرده و زنانی که قصد بارداری دارند بدون تجویز و نظر پزشک از مصرف این چای خودداری کنند. مصرف این چای برای افرادی که فشارخون پایینی دارند، توصیه نمی‌شود.
- آیا مصرف زیاد چای برای سلامت فرد مضر است؟
مصرف زیاد هرنوع چای به‌دلیل وجود فنول و خاصیت آنتی‌اکسیدانی آن و خواص چای در درمان و پیشگیری از خیلی از بیماری‌ها نظیر سرطان و بیماری‌های قلبی و عروقی امری بد دانسته نشده است و حتی برخی از متخصصان توصیه می‌کنند که افراد روزانه بین 120تا 600میلی گرم چای بنوشند. تنها درصورتی مصرف زیاد چای به سلامت فرد آسیب می‌رساند که فرد دچار کم خونی، فشار خون پایین یا فقر آهن باشد. یا برای شیرین کردن چای از قند و شکر فراوان استفاده شود.
پیشینه چای در ایران
پیشینه مصرف چای در ایران به سده هفدهم میلادی می‌رسد. جهانگردان از چایخانه‌هایی گفته‌اند که بزرگان و توانگران در آنجا جمع شده و چای می‌نوشیده‌اند. محمد علی، معروف به کاشف‌السلطنه چایکار، متولد ۱۲۴۴ خورشیدی در تربت حیدریه، که از دارالفنون و سپس از سوربن فرانسه فارغ‌التحصیل شده بود، با عنوان دیپلماتیک کنسول ایران در سال ۱۲۷۶ خورشیدی، مأمور خدمت در هند شد. وی به‌عنوان یک دیپلمات عالی‌رتبه ایرانی در هندوستان در روزگار مظفرالدین شاه قاجار نخستین فرد ایرانی است که با همت خود به فراگیری شیوه کاشت و مصرف چای در ایران و جهان پرداخت. وی با تلاش زیاد و نبوغ خود توانست نژادهای خوب و مقوی چای را کشف کرده و با کشت آنها نام خود را ماندگار کند.
همچنین او شهر لاهیجان را به‌دلیل وجود هوای مناسب برای کشت چای انتخاب کرد. این شهر امروزه به‌عنوان مرکز کشت چای در ایران شناخته می‌شود. مقبره کاشف‌السلطنه در لاهیجان امروزه به‌صورت گنجینه تاریخ چای ایران درآمده‌است. سهم ایران ۴ تا 5/4درصد از مصرف کل چای جهان است. در 8 سال اخیر صنعت چای ایران به‌دلیل واردات بی‌رویه از خارج از کشور دوره تلخی را پشت سر گذاشته که به گواه دست‌اندرکاران، در تاریخ صد ساله صنعت چای ایران بی‌سابقه‌است. در این دوره به گواه بسیاری از افرادی که به لاهیجان رفت‌وآمد داشته‌اند چای خارجی حتی در مغازه‌های این شهر که مرکز کشت چای ایران محسوب می‌شود به وفور پیدا می‌شود.
