گذری و نظری به محله «فخرآباد»

نجم السلطنه بسیار راغب بود تا دختر خواهرش، سرور السلطنه را برای پسرش، محمد مصدق خواستگاری کند اما از آنجا که پنجمین شاه قاجار مایل بود تا دامادی از تبار قدرتمندتری داشته باشد، رضا نداد و او در چهارده سالگی، درست در همان سالی که پدربزرگش، ناصرالدین شاه ترور شد، به عقد محسن خان امین الملک درآمد که او هم بعدها لقب پدر _علی خان امین الدوله (1259-1322 ق)_ را به ارث برد و مفتخر به امین الدوله شد!

• پارک امین الدوله 

یکی از رهاوردهای ناصرالدین شاه از فرنگ، «پارک» بود که از آن زمان به دایره اصطلاحات و لغاتِ شهری و شهرنشینی ایرانی اضافه شد. ارتباطات گسترده با غرب، سنتِ جامعه ایرانی را دستخوش تغییر و تحولی شگرف کرد به نحوی که عصر ناصری که نیم قرن به طول انجامید را به جرات می توان گفت که از موثرترین ادوارِ شکل گیری حیات مدنی نوین در ایران به شمار می آید. در این میان، «پارک امین الدوله» که 50 هزار متر مربع وسعت داشت، نخستین پارک طهران قدیم بود که نه مفهوم باغ های آن روز را داشت و نه به معنای پارک های امروزی است.

درست در مقابل ورودی مسجد فخر، سردر قدیمی آن قرار گرفته که به اندازه نقشه ترسیم شده از تهران به سال 1309 ق قدمت دارد. نوشته های تاریخی حاکی از آن است که وسعت باغ مجلل امین الدوله که شکلی مثلث وار داشت، حدودا 3 برابر از باغ ظل السلطان (مسعودیه)، وسیع تر بوده است.

اگر به همان نقشه، نگاهی بیندازیم خواهیم یافت که این باغ، در آن روزگارِ تهران، در شمال شرق پایتخت واقع شده بود و در طرح ریزی اش، اسلوبی تازه داشت. شاید بد نباشد وصف پارک امین الدوله را از زبان دوستعلی‌خان معیرالممالک بشنوید که نوشته است: «علیخان امین‌الدوله در محل فخرآباد کنونی، پارک بسیار وسیع و مصفایی احداث کرد. در یک قسمت آن دریاچه‌ای ساخته بود که چند فواره داشت و مرغابی‌ها در آن شنا می‌کردند. چند قایق بسیار خوب در آن همیشه برای تفرج آماده بود و گلخانه‌، آلاچیق، حوض و گلکاری‌های زیبا نیز شکوه باغ را تکمیل می‌کرد.»

نقل است که که گیاه پیچ امین الدوله، نخستین بار توسط او در این باغ کاشته شد و به نام او هم شد. باغ امین‌الدوله ماجراهای زیادی به ‌ویژه در دوران مشروطه به‌خود دید که بعضا تلخ هم بودند. پس از به توپ بسته شدن مجلس مشروطه، گروهی از مشروطه خواهان چون میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل صاحب روزنامه صوراسرافیل و میرزا نصرالله خان ملک المتکلمین، هراسیده از دستگیری به باغ امین‌الدوله پناه آوردند اما اسف بار و ننگ آور آنکه فرزند پایه گذار باغ و همسر فخرالدوله، محسن خان امین الدوله، قزاق ها را از وجود آنان مطلع ساخت و از ترس محمد علی شاه، به نظامیان تحویل و تسلیمشان کرد تا به واسطه همین کار، وجهه اش را میان مشروطه خواهان از دست دهد.

• مجموعه ساختمان‌های فخرآباد

ساختمان هایی تاریخی در این محله وجود دارد که البته امروز دیگر به مجموعه ورزشی خورشید تبدیل شده و پشت مسجد فخرالدوله قرار گرفته است. جز این، نباید از ساختمان 70 ساله پرچم (ایران اسکرین) بگذریم که نابخردانه، تخریب شد و یادگاری از نخستین هتل آپارتمان تهران باقی نماند.

این ساختمان اوایل دهه 1320 توسط امیر جلیلوند که سرهنگ شهربانی بود به عنوان نخستین هتل آپارتمان ایران بنا نهاده شد.
مسجد فخرالدوله در کنار این ساختمان نیز همان باغ‌های اطراف این هتل آپارتمان بود که در مالکیت فخرالدوله قرار داشت. ساختمان پرچم یا که سال‌ها وقف جامعه تعلیمات اسلامی بود، نتوانست از پس مالک شخصی اش برآید تا رسما به خاطره ها بپیوندد.

• آسیاب والی

یکی از بناهای تاریخیِ مهمِ محله فخرآباد است که در حوالی پل چوبی واقع شده است. این آسیاب از معدود آسیاب های طهران قدیم است که توسط قاسم خان والی در مساحتی 850 متری ساخته شد. طبق نخستین سند به محمد خان و علی خان والی از فرزندان قاسم خان واگذار شده است. درحال حاضر تولیت آسیاب که یک موقوفه تلقی می‌شود در اختیار نوادگان این دو قراردارد. اما اکنون تنها 300 متر از آن تحت عنوان یک ملک موقوفه باقی‌مانده است به طوری که به غیراز بنای آجری که کاملا زیر زمین قرار گرفته هسته اصلی آسیاب زیر خانه‌ای قدیمی مدفون شده است. هرچند در صورت عدم مراقبت و مواظبت، سرنوشتی تلخ خواهد داشت.

• تاریخچه محله

شاید بد نباشد بدانیم محله‌ای که امروزه تحت عنوان «دروازه شمیران» شناخته می شود و از شمال به خیابان انقلاب، از جنوب به خیابان مجاهدین اسلام، از شرق به خیابان هفده شهریور و از غرب به خیابان ابن سینا محدود می شود، چگونه شکل پذیرفت (هرچند محله فخر آباد محدوده‌ای کوچک‌تر داشته و در اطراف خیابان فخرآباد، خیابان هدایت و انتهای جنوبی پل چوبی در خیابان بهارستان قرار دارد.) اواخر حکومت محمدشاه و به ویژه تا اواسط سلطنت پنجاه ساله ناصرالدین شاه بود که تهران با افزایش جمعیت روبه‌رو بود. در نتیجه دولت به ناچار طرح توسعه شهر را در دستور کار قرار داد. بر این اساس قرار شد از سال 1284 ق (1245 ش) کلید کار بخورد. پس شهر از چهارسو گسترش یافت و بخش شمالی پایتخت، محله بزرگی به نام «دولت» شد.

اینجا، از آن زمان و به مرور ایام، محل زندگی درباریان و اعیان و اشراف شد و خانه باغ هایشان را در این محل احداث کردند. این محله وسیع، زیر محله هایی داشت که یکی از آنها همین محله مورد نظر ما، محله فخرآباد (دروازه شمیران) بود. دلیل نامگذاری این محله به این سبب بوده که دروازه شمالی و شمال شرقی تهران در این نقطه جای داشته و به جز دروازه شمیران دروازه دیگری در این قسمت وجود نداشته است.

از آنجا که دروازه دولاب در سمت جنوب غربی واقع بوده می توان گفت که غالب مسافران و قافله هایی که به سوی شمال و مشرق ایران می رفتند یا از آن سو به پایتخت می آمدند از دروازه شمیران می گذشتند.به همین سبب در مدخل دروازه مکان هایی برای اتراق قافله ها و سکونت مسافران ایجاد شده بود که بدین ترتیب هسته ابتدایی محله دروازه شمیران را ایجاد کردند.

• خانه خاندان امینی (منسوب به فخرالدوله)

مارکوف(سازنده مسجد ـ‌ به متن مسجد مراجعه کنید) خانه مسکونی فخرالدوله در کوچه «پارک اتابک» (باغ امین السلطان) روبه‌روی مسجد فخرآباد را هم ساخت که از سوی او به وزارت فرهنگ آن زمان، هدیه شد و اکنون جایگاه خانه مداحان است.

در اسفند ماه سال 1387 این بنا توسط شهرداری منطقه 12، بازسازی شد، حریم اطراف آن آزادسازی شد و به عبارتی شکل خانه‌باغ به خود گرفت اما از زمانی که در اختیار خانه مداحان قرار گرفت، گردشگری را نپذیرفت. این کوشک در مساحتی حدود 1350 متر مربع در سه طبقه ساخته شد. از ویژگی های منحصر به فرد بنا که به نوعی نئوکلاسیک هم محسوب می‌شود این است که تزئینات و نمای آن، آجری است که سرتاسر نمای بیرونی را به خود اختصاص داده است. آجرها از نوع منقوش قالبی وتراش بنا با طرح های متنوع به رنگ نخودی وبه تعداد30 هزار قالب وهمچنین گچبری‌های زیر طاق با طرح های متنوع رنگی است.

• مدرسه علوی

در همان حوالی در خیابان فخر آباد (شهید مُشکی)، به دبیرستان علوی می‌رسید که در سال 1335 توسط رضا روزبه، علی اصغر کرباسچیان و علی گلزاده غفوری ایجاد شد و 22 سال پس از تاسیس، به یکی از خاطره انگیزترین نقاط پایتخت تبدیل شد. چه آنکه امام خمینی(ره) پس از بازگشت به میهن، مدت کوتاهی را در این مدرسه مقیم شد. این مدرسه به سبب اسلامی بودن، در آن سال ها مورد توجه متدینین و متشرعین قرار گرفت و آنها فرزندان خود را به اینجا فرستادند. جالب آنکه بسیاری از سیاستمداران آینده چون محمدجواد ظریف، احمد مسجد جامعی، غلامعلی حداد عادل، کمال خرازی، حسن غفوری فرد، علی اکبر محتشمی پور، محمد حسین صفار هرندی، علی اکبر ولایتی، محمد نهاوندیان، علی مطهری، محمدعلی نجفی و بسیاری دیگر، در این مدرسه، درس آموختند. کمی پایین تر از مدرسه علوی، هنرستانی به نام مالک اشتر قرار داد. اما در این میان آنچه اهمیت دارد این کتیبه است که در بالای ورودی آن نصب شده است: «بنگاه نیکوکاری حاج میرزا محسن خان امینی امین الدوله» که علی الظاهر در سال 1331 (3 سال پیش درگذشت فخرالدوله) تاسیس شده است.

• مسجد فخر (فخرالدوله)

در ابتدای کوچه مسجد فخر کتیبه‌ای است که چنین نوشته است: «کوچه مسجد حاجی میرزا علیخان امین الدوله صدر اعظم». مسجد فخرالدوله در ابتدای خیابان فخرآباد (شهید محسن مُشکی) است.

این مسجد به نام صدراعظم دوره مظفری نامگذاری شده و در سال 1324 ق (1285 ش) ساخته شده است. اما چون میرزا علی خان امین الدوله، در همان سال فوت می کند، پیگیری ادامه ساخت مسجد بر دوش دخترش، فخرالدوله می افتد که 4 سال به طول می انجامد.نکته قابل توجه آنکه طراح و سازنده بنا، نیکلای مارکوف است.

معمار گرجستانی که در سال 1917 تحت عنوان آجودان فرماندهی بریگاد قزاق وارد ایران شد، در ارتش ایران درجه ژنرالی گرفت اما پس از انقلاب اکتبر روسیه، دیگر به آنجا بازنگشت. بلکه حرفه خود که معماری بود را ادامه داد و 36 سال ـ تا زمان مرگ- در ایران ماند.

بیش از 20 بنا در تهران ساخت و به نوعی جریان ساز شد که از آن جمله می‌توان به دبیرستان البرز، ساخت پست و تلگراف (موزه پست)، دانشسرای عالی (باغ نگارستان)، زندان قصر و... اشاره کرد.

او در ساخت مسجد فخرالدوله تزئینات کاشی کاری را با زمینه رنگ های کرم، فیروزه ای و لاجوردی به کار برده است.

البته بنای اصلی مسجد، به شکل مکعب آجری است که دو شبستان و یک گنبد اصلی بزرگ دارد. علاوه بر این باید به چهار و نیم ستون آجری که در بالای هر یک، گنبد کوچکی قرار دارد هم اشاره کرد.

همشهری شش و هفت
عکس‌ها: مریم سعیدپور