مسافت 200کیلومتری از فیروزکوه لبه خاوری تا آبیک لبه باختری، سه رودخانه مهم جاجرود و حبله‌رود و کرج عبور می‌کنند که زیباترین مناظر طبیعی کوهستانی و کوهپایه‌ای و بیابانی را در مجموعه کلانشهری تهران خلق می‌کنند؛ مناظری که در عهد جلوس نخستین پایتخت‌نشین‌ها، پهنه تهران را در محاصره داشتند، غافل از آنکه رشد بی‌افسار پایتخت آینده‌ای دیگر در انتظارش بود تا این رخصت محاصره را از طبیعت بگیرد و آن را در محاصره جمعیت و کاربری‌های مختلف گرفتار سازد.
در عهد شاه طهماسب صفوی در سال 946قمری با احداث خندق و بارو با چهار دروازه حضرت عبدالعظیم یا دروازه اصفهان، دروازه دولاب، دروازه شمیران و دروازه قزوین، در پیرامون قریه تهران، به مرور با توسعه عمارت چهارباغ شاه‌عباسی در هسته میانی، نام ارگ بر سکونتگاه حکومتی شاه‌صفوی اطلاق و با حمله افغان‌ها بر عمارت آن افزوده شد و از این تاریخ به بعد قریه سرسبز و ییلاقی تهران واقع در شمال شهر ری، برای مقابله با هر محاصره و تجاوزی، تقویت بنیه تدافعی خود را آغاز کرد. وسعت برج و باروی تهران در زمان ناصرالدین شاه چهار برابر شد و سطحی معادل 18کیلومتر مربع یافت و با شکل‌گیری نظام اداری حکومتی با اسلوب اروپایی، مراکز نظامی جزو رکن اصلی کالبد پایتخت محسوب شدند.
در عهد نظامی‌گری پهلوی اول، با تخصیص نخستین بودجه ملی در سال1312 خورشیدی، ساختمان وزارت جنگ، نظمیه، مالیه و داخله و خارجه در حوالی محله ارگ ساخته شدند و خندق‌های دور شهر به خیابان‌های جدید تهران تبدیل شدند. خندق شرقی به خیابان سی‌متری، خندق غربی به خیابان سی‌متری نظامی، خندق شمالی به خیابان شاهرضا و خندق جنوبی به خندق شوش اختصاص یافتند. از این تاریخ شهر تهران از محاصره خندق و باروی تدافعی حکومت‌های صفوی و قاجار خارج شد و به تجربه گونه دیگری از محاصره تن داد.
در این زمان اراضی باغ شاه که از زمان قاجار در خارج از حصار شهر واقع و محل اسب‌دوانی خانواده سلطنتی بود، در انتهای غربی خیابان سپه به محل استقرار کاربری‌های نظامی اختصاص یافت و به مرور همراه با لبه‌های شمالی و جنوبی خیابان سپه به جدی‌ترین لکه عملکرد نظامی ازجمله دانشگاه افسری تبدیل می‌شود.
در سمت شمال خارج از حصار شهر در مسیر شمیران، قصر قاجار که توسط فتحعلی‌شاه بنا شد، به گردشگاه سلطنتی و به‌تدریج به مقر حکومتی در دوره پهلوی اول اختصاص یافت. بعدها در این محدوده کارکردهای نظامی ازجمله سازمان نقشه‌برداری و بیمارستان ارتش جانمایی شدند.
در سمت شرق که عمارت دوشان‌تپه و قصر‌فیروزه متعلق به سال 1269قمری به‌عنوان گردشگاه و محل شکار سلطنتی امرای قاجار واقع بود، توسعه عمارت‌های نظامی ازجمله فرودگاه ارتش ادامه و تا دوره معاصر که تقریبا تمام مجموعه کالبدی حاشیه شرقی تهران به امور نظامی اختصاص یافت.
درسمت جنوب نیز با وقوع جنگ جهانی اول و تاسیس نیروی هوایی ارتش در سال1303 خورشیدی، اراضی وسیعی به فرودگاه قلعه‌مرغی اختصاص پیداکرد و عملا ضلع حصار جنوبی تهران با امتداد خطوط راه‌آهن و استقرار ابنیه فرودگاه نظامی محدود شد.
در سال1317 خورشیدی حد شمالی تهران به خیابان پنج کیلومتری خیابان انقلاب کنونی، حد شرقی به خیابان چهار کیلومتری کارخانه برق نرسیده به قصر فیروزه، حد جنوبی به ایستگاه راه‌آهن و حد غربی به باغ شاه محدود میشد. در همین سال‌ها طول محیط تهران حدود 18هزار متر بود.
با شروع جنگ جهانی دوم و مداخله نیروهای درگیر در امور کشور، امر آموزش نیروهای اجباری برای خدمت نظام سبب توسعه سطح کاربری‌های نظامی در چهار سوی تهران میشد و با پایان یافتن جنگ جهانی در سال1324خورشیدی و آغاز سازندگی‌های پس از جنگ در دوره پهلوی دوم، افسار افزایش وسعت و جمعیت تهران از دست دولتمردان خارج شد. جمعیت تهران در سال 1335به یک میلیون و 500هزار نفر رسید. به واسطه رشد اشتغال در امور نظامی و امور مرتبط با ساخت و سازهای پس از جنگ، سالانه حدود 70هزارنفر به تهران مهاجرت می‌کردند.
با تهیه طرح جامع تهران در سال 1347حد شمالی به دامنه‌های توچال، حد جنوبی به میدان شهرری، حد شرقی به خیابان تهرانپارس و حد غربی به جاده کرج در افق 25ساله محدود میشد و پیش‌بینی رشدی خطی برای تهران قابل تصویر بود در صورتی که به‌علت‌های مختلف رشد تهران پراکنده و در قالب منظومه‌های شهری کوچک و بزرگ ازجمله ورامین، دماوند، کرج و اسلامشهر شکل می‌گرفت.
مجموعه شهری تهران با حفظ تمامیت این منظومه‌ها، بیش از سه دهه در تکاپوی ایجاد ساختاری یکپارچه در اتصال محدوده شهر تهران با این مراکز است. از این‌رو ناگزیر در طرح مجموعه شهری تهران در سال1380 خورشیدی ضمن بهره‌گیری از توانمندی این مراکز در جذب جمعیت و فعالیت، سیاست تمرکززدایی در توسعه تهران مدنظر قرار گرفت.
از اصلی‌ترین معیارهای تمرکززدایی در طرح توسعه مجموعه شهری تهران می‌توان به استفاده از ظرفیت اراضی داخل مجموعه و افزایش ایمنی در شرایط بحران را نام برد. بدیهی است در کالبد بی‌قواره‌ای که از مجموعه شهری تهران در یکصد سال گذشته شکل گرفت، دیگر مجالی برای نفس کشیدن باقی نمانده است تا بتوان جانمایی فعالیت‌های جدیدی را تصور کرد لذا در جهت رسیدن به اهداف بلند تنها طرح مصوب مجموعه کلانشهری تهران، لازم است از میزان تراکم فعالیت در پهنه جنوبی دامنه‌های البرز کاست.
