در واقع استفاده از روایات و رویداد‌‌های تاریخی در داستان‌های سینمایی همواره مورد علاقه سینماگران صاحب نام و حتی کم نام و نشان دنیا بوده و سینمای ایران نیز از این میل بی‌بهره نبوده است.
هر چند که با توجه به قدمت سینما در ایران و تاریخ چند هزار ساله این مرز و بوم آنچنان که باید و شاید این پیوند برقرار نشده است و جمع آثار قابل قبول این ژانر در سینمای ایران عدد قابل توجهی را نشان نمی‌دهد. البته هیچ‌گاه برای شروع دیر نیست. می‌توان با توجه به گذشته و شناخت امکانات و ظرفیت‌های تاریخی و سینمایی خود، راهی که تا به اینجا آمده‌ایم را مرور کنیم و چراغی فراروی آینده برافروزیم.
نخستین نشست نقد و بررسی کانون فیلم تاریخ موزه سینما با فیلم ستارخان ساخته زنده‌یاد علی حاتمی کلید خورد. در این نشست که با حضور علاقه‌مندان فیلم‌های تاریخی همراه بود عزت‌الله انتظامی به عنوان یکی از بازیگران فیلم مورد نظر، خسرو دهقان منتقد فیلم و محمدحسن رجبی تاریخدان بعد از نمایش فیلم در خصوص زوایای تاریخی و زیبایی‌شناسی هنری فیلم به صحبت پرداختند.
قبل از شروع جلسه نقد و بررسی عبدالله اسفندیاری به عنوان مجری مراسم انتخاب فیلم ستارخان برای نخستین جلسه کانون فیلم تاریخ را به سبب ویژگی‌های خاص این اثر و پرداختن آن به تاریخ معاصر ایران دانست. وی علی حاتمی را یکی از پیشگامان عرصه فیلم‌هایی که در خصوص تاریخ معاصر ایران ساخته شده‌اند معرفی کرد؛ عرصه‌ای که به گفته وی بسیار خالی و مهجور مانده است و بهای لازم از سوی دست‌اندرکاران سینمای ایران به آن داده نشده است.
خاطرات سال‌های دور
عزت‌الله انتظامی به دعوت مجری مراسم اولین کسی بود که صحبت را آغاز کرد. وی در فیلم ستارخان ایفای نقش حیدرخان عمواوغلی یکی از چهره‌های مشهور و جنجالی انقلاب مشروطه را برعهده داشت. انتظامی گذشت سالیان دراز از ساخت فیلم را دلیلی بر یاد نیاوردن همه خاطرات آن دوران ذکر کرد اما وقتی شروع به صحبت کرد مشخص شد که ذهن آقای بازیگر هنوز هم گنجینه خاطرات سینمای ایران است.
«قسمت‌های ابتدایی فیلم در تبریز فیلمبرداری شد. برای قسمت‌های پایانی به تهران برگشتیم و صحنه‌های مورد نظر حاتمی گرفته شد. ما تیرماه سال 1351 وارد تبریز شدیم و هنگامی که تبریز را ترک می‌کردیم دیگر هوا سرد شده بود. علی حاتمی به این فیلم توجه خاصی نشان داد تا جایی که یک متخصص جلوه‌های ویژه را از ایتالیا دعوت به همکاری کرد.
متاسفانه ما تا آن‌موقع در خصوص جلوه‌های ویژه و افکت‌های تصویری چیز قابل ملاحظه‌ای در چنته نداشتیم و حضور این متخصص ایتالیایی اتفاق منحصر به فردی بود. یادم است که نیروی زمینی ارتش مستقر در تبریز کمک‌های بسیاری در ساخت فیلم کرد. در این فیلم سیاهی‌لشگر بسیاری داشتیم و همه بازیگرها باید اسب‌سواری یاد می‌گرفتند. بسیار اتفاق افتاد که بازیگران فیلم مثل آقای نصیریان و عنایت بخشی و خود من از روی اسب به زمین‌می‌افتادیم.
من بازیگر نقش حیدر عمواوغلی بودم. این فرد آن زمان به عنوان یک مهندس برق از قفقاز به ایران می‌آید و کلاً آدم مشکل‌گشا و کاربلدی بوده است که در انقلاب مشروطیت به عنوان یک متخصص مواد منفجره به ستارخان و سایر مشروطه‌خوا‌‌هان کمک می‌کند. من برای درآوردن نقش حیدرخان خیلی تلاش کردم. در یکی از سکانس‌های تاثیرگذار فیلم که در واقع سکانس پایانی فیلم نیز هست بعد از زخمی شدن ستارخان اسب او تک و تنها مقابل حیدرخان ایستاده و عمواوغلی با خشم یک سیلی به گوش اسب می‌زند و می‌گوید: سوارت کو... یه سوار برات پیدا می‌کنم».
ذهنیات ما مصور شد
مناقشه میان سینما و سایر علوم هیچ‌گاه پایان و برنده‌ای نخواهد داشت. کش‌مکش‌هایی که در این زمینه بروز می‌کند باید تبدیل به تعامل شود و در این کانون‌ها مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
خسرو دهقان با بیان این مطلب در خصوص مسائلی که همیشه بین تاریخ و سینما بروز کرده است گفت: اگر بخواهیم درخصوص فیلم‌های تاریخی صحبت کنیم و حالا در این مورد خاص تاریخ مشروطه، خوب می‌دانیم که تاریخ مشروطه در ایران راه پر فراز و نشیبی را طی کرده است و کتاب‌های بسیاری در خصوص آن نوشته شده است.
وفاداری به تاریخ خوب است اما باید قبول کرد که نمی‌شود همه تاریخ را با زوایای مختلف آن در یک فیلم نشان داد. مهم این است که ما در ساخت فیلم تاریخی خطای فاحش نداشته باشیم و به قول معروف گاف تاریخی ندهیم. همه ما صرف‌نظر از این‌که شیوه فیلم‌سازی علی حاتمی را دوست داشته باشیم یا نه، یک چیز را به او مدیون هستیم.
علی حاتمی تصورات ما از تاریخ که بیشتر مبتنی بر ادبیات و کتاب‌های موجود بود را مبدل به عینیت کرد. ما کتاب‌های تاریخی را می‌خواندیم اما تصوری از قیافه شخصیت‌ها و نوع پوشش، نحوه منش و بسیاری چیزهای دیگر نداشتیم. علی حاتمی ذهنیات ما را مصور کرد.
وی در رابطه با ایراداتی که به نگاه شخصی علی حاتمی در ساخت فیلم‌های تاریخی گرفته می‌شود گفت: متاسفانه ما در سینمای ایران به‌ویژه آثار تاریخی آن محدود هستیم. آیا شما می‌توانید نام پنج فیلم دیگر که درباره ستارخان ساخته شده است را بیاورید؟ در خصوص تاریخ منابع نوشتاری بسیاری داریم به‌خصوص در رابطه با تاریخ مشروطه، اما از طرف دیگر فیلم‌های اندکی در رابطه با همین مشروطه ساخته شده است.
مشکل ما روایت علی حاتمی نیست، مشکل ما عدم فراوانی فیلم‌های تاریخی است. ساخت فیلم تاریخی در ایران به سبب نبود نظام استودیویی کار بسیار طاقت‌فرسایی است و به همین دلیل است که ما نمی‌توانیم فیلم‌های تاریخی با فر و شکوه بسازیم. با توجه به جمیع مشکلات کار علی حاتمی تا همین حد هم قابل ستایش است.
رعایت محکمات
محمدحسن رجبی به عنوان یک تاریخدان فیلم ستارخان را یک اثر مهم پرقدرت و موفق در نشان دادن زوایای تاریخ مشروطه معرفی کرد. وی در این رابطه اضافه کرد: 35 سال از ساخت این فیلم می‌گذرد اما تاکنون فیلم دیگری در رابطه با این بخش از تاریخ مشروطه و با این قدرت ساخته نشده است.
البته حرف من به این معنا نیست که فیلم از نظر تحقیقات تاریخی بری از لغزش است اما با توجه به تولیدات تاریخی در اواخر دهه 40 و اوایل دهه 50 و دستمایه‌ای که در اختیار کارگردان بوده است باید گفت شادروان حاتمی در ارائه یک اثر تاریخی کاملاً موفق عمل کرده است. از مشروطیت روایت‌های متعددی شده است و هنوز هم پس از صد سال نمی‌توان یک روایت متقن از آن ارائه داد.
ما هرچه جلوتر می‌رویم اطلاعات بیشتری به‌دست می‌آوریم و چشم‌اندازهای تازه‌ای پیش چشم‌هایمان گشوده می‌شود. عظمت یک کارگردان و سینماگر نباید باعث آن شود که ما ضعف‌ها را نادیده بگیریم اما باید قبول کرد این فیلم بر اساس اطلاعات منتشر شده از مشروطیت تا آن زمان است و ما نباید با توجه به اطلاعات امروزی خود از مشروطیت این فیلم را نقد کنیم.
