بخششی اتفاق می‌افتد و بغض خیلی‌ها می‌ترکد. مادر داغدیده‌ای از خون فرزندش گذشت می‌کند تا بذر امید و عبرت را در دل جوانی پشیمان از گذشته خود، بکارد. همه اینها همین چند روز قبل اتفاق افتاد تا بار دیگر سینما در کنار مردم، گرهی از کار آنها باز کند. برگزاری مراسم همت عالی یا همان گلریزان قدیمی این روزها در ایران شکل تازه‌ای به‌خود گرفته. این حرکت، نوروز امسال نیز با اکران فیلم «خط ویژه» توسط جمعی از عوامل سینما برپا و با کمک‌های مردمی جوان26ساله محکوم به اعدام آزاد شد و خانواده مقتول سرانجام طناب دار را از گردن «بلال» باز کردند. استفاده از ابزار سینما برای رسیدن به همدلی بین مردم و... بهانه‌ای شد تا سراغ کارگردان فیلم دهلیزکه آغاز کننده این مسیر بود و جمعی دیگر از سینماگران فعال در این زمینه برویم. از این‌رو با بهروز شعیبی(کارگردان فیلم دهلیز)، مصطفی کیایی (کارگردان فیلم خط ویژه)، محسن کیایی ( بازیگر )و درنا مدنی (هماهنگ‌کننده برگزاری این مراسم و فعال در این عرصه) گفت‌وگو کرده‌ایم.
- آقای شعیبی! شما با «دهلیز» به نوعی آغاز‌کننده این مسیر در سینما بودید. البته نباید فراموش کنیم که موضوع فیلم شما هم در همین ارتباط بود...
بهروز شعیبی: در زمان افتتاحیه اکران فیلم دهلیز، خانم مهناز افضلی مستندساز و فعال این عرصه پیشنهاد برپایی و حمایت از چنین مراسمی را به ما دادند. ما با خانم کرامتی و حجت‌الاسلام شهاب مرادی وارد مذاکره شدیم تا بتوانیم از حضور دیگر دوستان در این زمینه استفاده کنیم. از آنجاکه یکی از رسالت‌های اثر سینمایی ارتباط با مردم است، می‌تواند یک بخشی از درآمدش را برای نجات جان یک انسان هزینه یا از چنین حرکت‌هایی حمایت کند. البته در این میان با توجه به موضوع فیلم، ما با گروهی که تشکیل داده بودیم تلاش کردیم از هرگونه اشتباه یا حرکتی بدون نگاه کار‌شناسانه جلوگیری کنیم. به همین دلیل از همان ابتدا با ستاد دیه ارتباط برقرار کردیم و با مشاوران سازمان زندان‌ها در ارتباط بودیم.
- انتخاب این افراد چگونه انجام شد؟
شعیبی: ما پرونده‌های زیادی را بررسی کردیم و حتی به سراغ تعدادی از آنها نرفتیم؛ چون باید به‌دنبال مواردی در این زمینه می‌رفتیم که به نوعی پرونده سالم‌تری دارند یا آدم‌های نادمی هستند که می‌توانند مورد عفو قراربگیرند. یکی از خانم‌هایی که ما مبلغ دیه‌اش را جمع‌آوری کردیم به‌دلیل یک غفلت یا اشتباه مرتکب جرم و با تحریک کسی به این سمت هدایت شده بود. وی حتی در زمان زندان نیز خیلی تغییر کرده بود. خانم دیگر هم در یک نزاع خانوادگی کاملا ناخواسته همسر خود را به قتل رسانده بود. در مورد اول رضایت انجام شده بود و ما فقط مبلغ را جمع‌آوری کردیم. در مورد دوم خانم افضلی و دیگر دوستان رضایت را گرفتند و ما در بخش جمع‌آوری مبلغ کمک کردیم.
- یک بخشی از این جریان به جمع کردن دیه برمی‌گردد و بخش دیگر گرفتن رضایت از اولیای دم است. آیا مواردی که شما دنبال آن رفتید فقط مشکل مالی داشتند؟
شعیبی: ما اقدامات برای گرفتن رضایت را انجام می‌دادیم و تا زمانی که توافق انجام نمی‌شد سراغ آنها نمی‌رفتیم. به‌طور نمونه ما پرونده‌ای در خمینی شهر داشتیم که رضایت انجام شد و مبلغ دیه هم مشخص بود اما خانواده مقتول یک هفته را مشخص کرده بودند تا مبلغ پرداخت شود. ما واقعا برای چنین زمان کوتاهی نمی‌توانستیم کاری کنیم. چنین مبالغی فقط در مراسم همت عالی جمع نشد بلکه دوستان تلاش‌های دیگری هم کردند تا این امر به سرانجام برسد.
درنا مدنی: این اتفاق برای مورد دیگری افتاد که ما پیگیری می‌کردیم. ما توانستیم مبلغ درخواستی را در ابتدا جمع‌آوری کنیم. اما خانواده مقتول درخواست پول بیشتری کردند! حتی خیری حاضر شد تا سند خانه‌ای را به نام آنها کند اما خانواده درخواست پول نقد کردند. اگرچه بالاخره راضی شدند اما ما همچنان درگیر جمع‌آوری مابقی آن مبلغ هستیم.
- بله. این مبالغ بالایی که عنوان می‌شود جای بحث دارد.
شعیبی: نباید درباره خانواده مقتول اینگونه صحبت کنیم. همانطور که عنوان کردید فیلم دهلیز درباره همین موضوع است. در این فیلم نگار عابدی، بازیگر نقش خواهر مقتول روی دیالوگ مهمی تأکید می‌کند و این اعتقاد من است. او در این فیلم می‌گوید: برادر ما صبح خداحافظی کرده و از در بیرون رفته و بعدازظهر دیگر برنگشته است. این خیلی درد بزرگی است.
مصطفی کیایی: بهروز کاملا درست می‌گوید. نباید حق خانواده مقتول را نادیده بگیریم. ما خودمان درگیر ماجرایی به این شکل بودیم. حدود ۱۷ سال پیش عموی من- یک جوان ۳۲ساله - در یک نزاع به قصد جدا کردن و وساطت، وارد ماجرایی می‌شود و با ضربه چاقویی که به قلبش اصابت می‌کند بعد از ۲۴ساعت از دنیا می‌رود. ما یک پروسه 4ساله را در این زمینه طی کردیم. شاید باورتان نشود مادربزرگ من بعد از این اتفاق از همان سال‌ها تاکنون بیمار و بستری است. با اینکه رضایت داده و آن متهم آزاد شد اما مادربزرگ من بعد از آن اتفاق تاکنون دیگر نتوانسته از جای خود بلند شود و الان هم وضعیت خوبی ندارد. ببینید داغ از دست دادن یک عزیز تا چه حد می‌تواند خانواده مقتول را تحت‌تأثیر قرار دهد. به همین دلیل واقعا من برای آنها حق زیادی قائل هستم. باور کنید خیلی سخت است اما از طرف دیگر باید این فکر را هم بکنیم که ممکن است این اتفاق در عصبانیت برای هر کدام از ما بیفتد؛ حتی ناخواسته. درسوی دیگر ماجرا هم فردی قرارداردکه ممکن است به‌خاطر یک غفلت یا اشتباه دچار چنین حرکتی شده باشد. ما باید هر دو طرف ماجرا را نگاه کنیم و به نوعی یک طرفه به قاضی نرویم اما مقوله مهمی که به‌نظر من در دهلیز هم به خوبی مطرح شده بحث بخشش و بزرگواری‌ای است که اتفاقا بار‌ها و بار‌ها در دین اسلام هم به آن سفارش شده است. وقتی در کشور ما انجمن‌های مردم‌نهاد فعالیت کمتری دارند، این امر بیشتر بر دوش افرادی است که ابزاری همچون رسانه را در اختیار دارند. آنها به‌دلیل علاقه‌مندانی که در بین مردم دارند می‌توانند از همراهی خیرین بهره‌ببرند؛ این اهمیت ابزاری است که ما در اختیار داریم.
- شما فکر نمیکنید ممکن است حضور افراد مشهور خانواده مقتول را تحت فشار قرار دهد به‌طوری که آنها به‌دلیل این نگاه همراه با اتهام مردم مجبور به چنین حرکتی شوند؟
شعیبی: ما باید بپذیریم که خانواده مقتول بزرگ‌ترین ضربه را از این جریان خورده‌اند. فکر می‌کنم ما زمانی می‌توانیم به این موضوع ورود کنیم که بدانیم این خانواده درد بسیار بزرگی بر دوش دارد. ما در فیلم دهلیز این موضوع را مدنظر قرار دادیم. در درجه اول ما باید حق را به خانواده مقتول بدهیم و با موضع آنها وارد بحث شویم. ما مواردی از این پرونده‌ها داشتیم که متهم عنوان کرده به‌طور کاملا اشتباهی فردی را به قتل رسانده است، در چنین مواردی نمی‌توان انتظار داشت که مادر مقتول به راحتی رضایت دهد. او فرزندش را به‌خاطر همین سهل‌انگاری و اشتباه از دست داده است یا همان فردی که دچار این ارتکاب جرم شده است آیا باید به راحتی به اجتماع بازگردد؟ ما باید تمامی این موارد را لحاظ کنیم. مگر اینکه دلایل دیگری باشد و ما با علم به این موضوع که امنیت جامعه به خطر نمی‌افتد دنبال این جریان باشیم. همچنین این مهربانی و بخششی که ما مدام درباره آن صحبت می‌کنیم باید از همین طریق در سطح جامعه انتشار پیدا کند.
- آیا به‌نظر شما این انتشار مهربانی در جامعه صورت می‌گیرد؟ در این پرونده یا پرونده‌های دیگر و هدفی که شما از آن یاد می‌کنید به درستی به سرانجام می‌رسد؟
مدنی: به عقیده من انتشار پیدا می‌کند. در پرونده‌ای که ما دنبال می‌کنیم قراراست روز جمعه همه جوانان آن محل جمع شوند و در یک حرکت جمعی چاقو‌ها و سلاح‌های سرد خود را تحویل دهند و قول بدهند که خشونت را کنار بگذارند. این فقط به‌خاطر بخشش مادری است که رضایت داده. اگر در یک شهرستان کوچک این اتفاق بیفتد می‌تواند در مناطق دیگر هم این حرکت ادامه پیدا کند.
محسن کیایی: کاش چنین اتفاقاتی هم پوشش خبری داده شود چرا که تأثیر بخشش آن مادر را بیشتر نشان می‌دهد. سینما در حال حاضر با برگزاری چنین مراسمی به ابزاری تبدیل شده است تا مردم بیشتر به فکر هم باشند و با همدلی حرکت کنند تا بخشش در جامعه انتشار یابد.
- خانم مدنی! می‌دانم شما در جریان اکران همت عالی اخیر تجربیات متفاوتی داشته‌اید.
بله در یکی از این پرونده‌ها ما نتوانستیم رضایت اولیای دم را بگیریم و متهم قصاص شد. این خانم در ۱۶سالگی ازدواج کرده بود، در ۱۸ سالگی دچار ارتکاب جرم شده بود و 7سال از زندانی خود را هم گذرانده بود. بعد از اینکه این زن جوان اعدام شد و نتوانستیم برای وی کاری بکنیم تصمیم گرفتم دیگر وارد چنین پرونده‌هایی نشوم و این مقوله را دنبال نکنم. روی روحیه من تأثیر شدیدی داشت و نا‌امیدم کرده بود اما این‌بار با پیشنهاد یکی از دوستان دوباره درگیر جریان شدم و خوشحالم که این‌بار توانستیم قدمی در این زمینه برداریم. این بار ما از کمک خیلی از دوستان بهره‌بردیم. در شب مراسم خط ویژه هم میلاد کی‌مرام کمک خیلی زیادی کرد و حتی مجری‌گری مراسم را هم در بخشی بر عهده داشت. همان آقای حسین هدایتی ۱۰۰ میلیون تومان در این مراسم کمک کردند و حضورشان خیلی تأثیر‌گذار بود. در نهایت از مراسم خط ویژه ۱۸۴میلیون تومان از مبلغ دیه جمع شد و مابقی با کمک دیگر دوستان و خانواده متهم به نتیجه رسید.
شعیبی: البته می‌دانید که این مبالغ عمدتا به‌عنوان دیه استفاده نمی‌شود و ممکن است خانواده‌های مقتول با این پول دست به ساختن بیمارستان یا حتی مدرسه بزنند؛ به‌طور نمونه در مورد خانواده‌ای که ما با هزینه مراسم دهلیز دیه آن را پرداخت کردیم خانه‌ای خریداری کردند تا آن را در اختیار زوج‌های جوانی که بی‌بضاعت هستند، به‌طور رایگان قرار دهند تا در آن زندگی کنند.
مصطفی کیایی: انقلاب اسلامی شکل گرفته است تا شرایط بهتر زندگی کردن را برای مردم جامعه به‌وجود بیاورد و این یکی از کارکردهای انقلاب است. رسالت سینما این است که با آثار خود سطح آگاهی مردم را ارتقا دهد یا به زبان عامیانه‌تر حال مردم را خوب کنند. برگزاری مراسم همت عالی در راستای همان کارکرد سینماست که می‌خواهد فرهنگ مردم را ارتقا دهد. ما با این کار و آزادی یک فرد، حال خانواده‌ای را خوب کردیم و به آنها امید دادیم. از طرف دیگر قطعا بخشش خانواده مقتول هم روی آنها تأثیر می‌گذارد؛ چرا که این حرکت آنها قدردانی مردم را به همراه دارد. این انرژی مثبت قطعا بر می‌گردد. فکر می‌کنم ادامه این حرکت می‌تواند تأثیر زیادی در جامعه داشته باشد. مانند جوانان آن شهر که قصد دارند سلاح‌های سردشان را کنار بگذارند. از طرف دیگر این همگرایی مردم را هم به همراه دارد که این به تنهایی اتفاق مهمی است.
شعیبی: من با صحبت مصطفی موافقم. وقتی چنین اتفاقاتی می‌افتد که حال جماعت متولی کار هم خوب باشد. وقتی کیایی چنین کاری را با فیلمش انجام می‌دهد باید با حال خوب هم فیلم ساخته باشد اما در این کارها باید در درجه اول بغض، عصبانیت و ناراحتی خانواده مقتول را مدنظر قرار دهیم و با علم به این موضوع کار را دنبال کنیم. از طرف دیگر باید در این میان، مهربانی رد و بدل شود و این مهربانی در جامعه نیز انتشار یابد. اگر قرار است سینما این مهربانی را نشر دهد باید در درجه اول با خود سینما مهربان رفتارکرد. نمی‌شود از هر جهت سینما را تحت فشار قرار دهیم اما از این هنر بخواهیم مهربانی را نشر دهد.
- شما فکر نمیکنید بهتر باشد ادامه چنین حرکت‌هایی کمی سازماندهی شده‌تر باشد؛ سازمان‌های مردم‌نهاد چنین مسائلی را دنبال و کاملا برنامه‌ریزی شده حرکت کند؟
درنا مدنی: بله. این موضوع خیلی می‌تواند کمک کند. قطعا اگر ما با یک مدیریت حساب شده حرکت کنیم قدم‌های بیشتر و بهتری می‌توانیم برداریم و این مسیر را هم ادامه دهیم؛ مدیریتی که حتی بتواند دنبال مجوزهای لازم برود و کاملا با سازمان‌های مربوط در ارتباط باشد. ما قرار است به‌زودی برای یک فیلم دیگر همچنین مراسمی را برگزار کنیم.
شعیبی: امیدوارم نه‌تنها برای فیلم‌هایی که خودمان می‌سازیم بلکه برای دیگر فیلم‌ها همچنین مراسمی برگزار کنیم و این راه را ادامه دهیم.
کیایی: قطعا ما هم این مسیر را ادامه می‌دهیم.
