بعد از انقلاب طرح‌ها و برنامه‌های متعددی در این زمینه ارائه شد. در دولت قبل طرح مسکن مهر برای خانه دار شدن اقشاری که حدود ۳۰ درصد آورده را داشتند مطرح شد. در ابتدا به نظر می‌رسید طرح خوبی باشد اما با انبوه‌سازی و نبود امکانات زیربنایی مشکلات فراوانی برای خریداران پیش آمد.
در دولت یازدهم، طرح مسکن اجتماعی به تازگی اعلام شده است. در همین زمینه سایت شهروندان با محمود جهانی تحلیلگر اقتصاد مسکن گفت وگویی انجام داده‌ایم که می‌خوانید:
- همانطور که می دانید به تازگی طرح مسکن اجتماعی از سوی دولت مطرح شده است. به نظر شما قرار است که این طرح جایگزین مسکن مهر شود؟
اگر قرار باشد که نگاه ما به مسکن اجتماعی به عنوان یک برنامه تامین مسکن باشد که فراگیر است و بخواهد جایگزین مسکن مهر باشد من موافق این نگاه نیستم و فکر نمی کنم که وزارت راه و شهرسازی و سیاست‌گذاران بخش مسکن هم نگاه این چنینی داشته باشند. من با شناختی که از آقای دکتر آخوندی وزیر مسکن دارم بعید می دانم چنین باشد. چون ایشان مبدع و تدوینگربرنامه پنج ساله دوم توسعه در وزارت مسکن بودند و نگاهی که به مسکن داشتند نگاه جامع و متناسب با اقشار مختلف جامعه بود. یعنی برای اولین‌بار در برنامه دوم یک طبقه‌بندی در مورد مسکن ارائه شد به نام مسکن آزاد، حمایتی و اجتماعی که به مسکن اجتماعی با توجه به گروه هدفی که داشت پرداخته شد.
اما آنچه که الان نگاه صحیح است و بنده با آن موافق هستم که در طرح جامع مسکن هم به آن پرداخته شده است، جدای از اینکه ما اسم این مسکن را چه بگذاریم ما در واقع به یک نوع مسکن نیاز داریم که با یک استاندارد کمتر از الگوی مصرف برای گروه هدفی که هیچگونه توانایی تامین هزینه های مسکن خود را ندارند ساخته شود. این واحدها توسط دولت و نهادهای متولی گروههای کم درآمد و آسیب‌پذیر ساخته می‌شود و به صورت اجاره‌ای یا حتی رایگان برای دوره مشخصی در اختیار این افراد قرار می‌گیرد. به نظر می رسد تلقی وزارت راه و شهرسازی از مسکن اجتماعی همین باشد، چون در برنامه پنج‌ساله دوم هم همین نگاه دنبال می‌شد. اگر این مد نظر باشد، موضوعی قابل دفاع است. به هر حال ما در برنامه جامع تامین مسکن به وجود چنین برنامه‌هایی برای پوشش دادن اقشار آسیب‌پذیر که عمدتا دهکهای ۱ و ۲ درآمدی هستند نیاز داریم.
- اما طرح مسکن مهر هم با همین هدف بود؟
خیر. مسکن مهر بر اساس مبانی اولیه خود یک مسکن فراگیر در این سطح که اجرایی شد نبود. طرح جامع مسکن از ابتدا یک نگاه چند وجهی به مقوله مسکن داشت که برای طبقات مختلف جامعه و متناسب با توان پرداخت آنها طراحی شد. در واقع مسکن‌هایی متناسب با درآمد افراد تهیه شد. در نگاه طرح جامع مسکن، مسکن مهر برای سه دهک بعدی جامعه یعنی دهکهای سه تا پنج درآمدی را شامل می شد و گروه هدف یک و دو نبود.
- چرا این دهک‌ها انتخاب شدند؟
در مسکن مهر قرار بود زمین به صورت حق بهره‌برداری یا اجاره بلند مدت ۹۹ ساله واگذار شود و از متقاضییان پولی بابت قیمت زمین دریافت نشود. تسهیلات بانکی هم برای تامین بخشی ازهزینه‌های ساخت (که پیش‌بینی می‌شد تا ۸۰ درصد هزینه‌های ساخت را پوشش دهد) باشد. در کنار آن برخی کمک‌‌های دیگر از جمله پرداخت ۵۰ درصد تخفیف در هزینه پروانه، کمک یارانه بابت انشعابات آب و برق و گاز، هزینه‌های مربوط به نظام مهندسی ، هزینه های بیمه کیفیت و ... صورت یارانه از طرف دولت تامین شود. اما در نهایت متقاضیان هم خود باید بخشی از آورده را تامین می‌کردند و لذا کسانی می‌توانستند تحت پوشش این برنامه قرار بگیرند که حداقل۳۰ درصد هزینه ساخت مسکن را تامین کنند، که این گروهها فقط دهکهای ۳ تا پنج می‌توانستند باشند. در واقع دولت دهم، مسکن مهر را فراگیر کرد و در نظر داشت هدف کمی و گروه هدف را به هفت دهک تعمیم دهد، یعنی از دهک یک تا ۷ درآمدی را شامل این برنامه کند. البته در عمل این موضوع هم امکان پذیر نبود.
- اما گروه یک و دو که بیشتر نیاز به مسکن های حمایتی دارند؟
همان زمان در طرح جامع مسکن و قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن هم دیده شده بود که بالاخره دهکهایی داریم که از طریق مسکن مهر نمی توانند خانه دار شوند .گروه یک و دو درآمدی هنوز برای نیاز قبل از سکونتشان مانند خوراک و پوشاک مشکل دارند پس آورده ای اساسا برای مسکن مهر نمی توانند تامین کنند. بنابراین بحث مسکن ملکی برای آنها نمی تواند مطرح باشد. در جامع طرح مسکن و متعاقب آن قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن، مسکن اجاره ای با هدف این گروهها مطرح شد. اما این برنامه مورد توجه دولت قبل قرار نگرفت. چرا که دولت قبل همانطور که اشاره شد تنها با نسخه مسکن مهر در نظر داشت مشکل مسکن کل گروه های درآمدی را مرتفع کند.
الان به نظر می رسد همان برنامه ویژه دهک های ۱ و ۲ درآمدی، تحت عنوان مسکن اجتماعی مطرح شده است. به نظر من اگر نگاه این باشد، درست است. اما اگر قرار است که الان نام مسکن مهر به نام مسکن اجتماعی تغییر کند درست نیست. یعنی دوباره با امکانات دولتی این مسکن اجتماعی را احداث کنیم درست نیست و به نظر من با شناختی که از وزیر راه و شهرسازی دارم ایشان یک چنین طرحی ارائه نداده است. به نظر من این اشتباه است که یکسری چنین برداشتی دارند که قرار است مسکن اجتماعی جایگزین مسکن مهر شود.
- به نظر می رسد ساخت مسکن مهر در این دوره متوقف شده است. الان حقوق شهروندانی که در گذشته مبالغی برای تهیه مسکن مهر دادند چه می شود، چون بلاتکلیف هستند؟
تا جایی که درجریان هستم، مسئولان وزارتخانه و دولت خود را پایبند به تعهدات مسکن مهر کرده و اعلام کردند که واحدهای مسکن مهر را تکمیل و سعی می کنند از مردم رفع نگرانی شود. در کل به نظر من توقف در اجرای ساخت و سازهای جدید در مسکن مهر سیاست درستی بود که از طرف دولت دنبال شد. اما نکته مهم این است که مسکن مهر براساس ضوابط و اصول اولیه خود قائم به دولت نبود و یکسری نهادها، سازندگان و تعاونیها با امکاناتی که داشتند و کمکهایی که می شد وظیفه ساخت را داشتند. البته دولت قبل دخالتی فراگیر و خارج از چارچوب قانون کرد و به همین دلیل فرایند تکمیل و ساخت پروژه های مسکن مهر، قائم به دولت شد، یعنی برخلاف ضوابط اولیه دولت محور ساخت مسکن مهر شد. از همین رو، با کنار کشیدن دولت انتظار می رود که این طرح دچار مشکل شود یا دچار وقفه شود.
- تکلیف شهروندانی که درآمد خود را برای خرید مسکن مهر گذاشتند چه می شود؟
دولت پایبند به این موضوع است و خانه کسانی که پول دادند را می دهد اما دیگر ساخت و ساز جدید انجام نمی شود. البته شاید در ارتباط با سرعت و نوع کار تفاوتهایی باشد. مثلا من پروژه های زیادی را دیدم که در گذشته تسهیلات زیربنایی ، آب و برق نداشت اما به متقاضیان واگذار می شد.
- دقیقا. در برخی مناطق امکانات اولیه و مدرسه وجود ندارد. به نظر می رسد که در ساخت مسکن مهر کمتر به حقوق شهروندی توجه شده است؟
الان مشی دولت و وزارت راه و شهرسازی این است که این شرایط را ابتدا فراهم کند، بعد مسکن را واگذار کند. روند تحویل هم اگر کمی کند شده به خاطر همین موضوع است. من در جریان هستم که در حال حاضر ساختمانهای زیادی تکمیل شدند اما چون امکانات زیربنایی و روبنایی ندارد واگذار نشده است. در حالی که این واحدها در دوره قبل به همین صورت تحویل متقاضییان می شد.
- در دولت گذشته، تنها هدف خانه دار کردن مردم بود، به نظر شما در مسکن اجتماعی هم همین هدف است یا اینکه حقوق شهروندی در نظر گرفته می شود؟
در دولت قبلی هم در ابتدای کار قرار نبود این امکانات دیده نشود. تسهیلات زیربنایی و روبنایی برای مسکن در دستور بود اما حجم برنامه و تغییر نگاه چون متناسب با امکانات و توان کشور نبود مسلم است که مشکلاتی پیش آمد. برای همین تامین امکانات و تسهیلات با مشکل و تاخیر همراه شد. اگر در مسکن اجتماعی همان نگاه کمیتی باشد و به امکانات کشور و منابع اعتباری دستگاههای خدمات رسان توجه نشود همان مشکلات پیش می آید. اما به نظر من مسکن اجتماعی با مسکن مهر کاملا متفاوت است و نباید مقایسه کرد. مسکن اجتماعی در طرح جامع مسکن برای همان دهکهای یک و دو در نظر گرفته شده است. الگوی ساخت هم از طریق نهادهای متولی همان گروهها یعنی شهرداریها، سازمان بهزیستی، کمیته امداد امام خمینی (ره) ، خیرین مسکن ساز و .... هستند در نظر گرفته شده است. دراینصورت حقوق شهروندی هم رعایت می شود. اما اگر این اشتباه رخ دهد یعنی مسکن اجتماعی جایگزین مسکن مهر شود و با همان ابعاد و اندازه بخواهیم مسکن اجتماعی تعریف کنیم، مسلم است در اینصورت امکانات جامعه پاسخگوی این موضوع نیست و وضعیتی بدتر از مسکن مهر اتفاق می افتد و حقوق شهروندی بیشتر از پیش قربانی خواهد شد.
- به نظر شما پروژه های اینچنینی باید دولتی بماند؟
هیچ برنامه تامین مسکنی با اتکاء صرف به دولت نم تواند موفق باشد. مسکن مهر هم از ابتدا اینگونه نبود و نقش دولت در این خصوص، تنها یک نقش برنامه ریزی و حمایتی بود اما به تدریج دولت محور شد و نقش اجرایی پیدا کرد. در مورد مسکن اجتماعی هم چه در زمان برنامه دوم توسعه و بعدها که با اسامی دیگر بود هدف گروهها و نهادهای حمایتی بودند تا برای دهک یک و دو که گروهای کم درآمد هستند، مسکن سازی کنند. البته دولت نقش حمایتی دارد اما مسئولیت اجرایی ندارد و از طریق نهادها مثل بهزیستی، شهرداری، کمیته امداد و خیرین این کار را انجام می دهد. این نهادها، هم در دوره ساخت محور هستند و هم در دوره بهره برداری که بصورت اجاره ای واحدها در اختیار متقاضضیان قرار می گیرد.
- شما بررسی کردید که در کشورهای دیگر برای خانه دار کردن دهکهای پایین چه اقداماتی انجام می دهند؟
بر اساس مطالعات انجام شده کشورهای مختلف رویکرد متفاوتی دارند. در بیشتر کشورهای اروپایی به خصوص بعد از جنگ جهانی دوم چون وضعیت مسکن به هم ریخته بود دخالت دولت پررنگ شد و برنامه های تامین مسکن مفصلی ارائه شد. مسکن اجتماعی از برنامه های مسکن کشورهای اروپایی است. دولت ساخت و ساز وسیع را انجام داد اما بعد تغییراتی کرد.اما الان هم دولت در این کشورها برای تامین مسکن دهک یک و دو اقدام می کند. بخش زیادی هم به صورت اجاره ای است. در بعضی مناطق مانند مالزی و جنوب شرقی آسیا دولت از دادن زمین و مشارکت بلند مدت با متقاضیان همکاری می کنند. اما در اغلب کشورها موضوع برنامه مسکن گروههای کم درآمد از طریق مسکن اجاره ای تامین می شود. که عمدتا به شکل حمایت از ساخت مسکن اجاره اییا کمک اجاره (نقدی) به خانوارهای کم درآمد صورت می گیرد.متاسفانه در کشور ما، مسکن اجاره ای از ابتداء در برنامه‌های تامین مسکن مورد کم لطفی قرار گرفته است و اساسا مسکن اجاره جایگاه مناسبی در نظام تامین مسکن ما ندارد.
