ورود به باغ براي افراد متفرقه ممكن نبود چون محل اقامت حاكمان و اميران ناحيه طوس بود. براساس روايات مستندي كه وجود دارد در روزهاي نخست شهادت امام، فردي به نام «حسين بن علي بن صاعد بربري» كه پدرش از نزديكان و راويان حضرت بود نگهداري و نگهباني قبر مطهر را برعهده گرفت. زيارت قبر بدون كسب اجازه از حاكمان ممكن نبود. تا اينكه در اواسط قرن سوم گروهي از علويان و سادات موسوي به طوس آمدند و در نوقان اقامت كردند. آنها با توجه به موقعيت‌هاي سياسي- تجاري‌اي كه داشتند با حاكمان منطقه طوس ارتباط برقرار كردند و در اواخر قرن سوم باغ سناباد به روي عموم مردم گشوده شد.
قرن چهارم
مشهد رضا
اوايل قرن چهارم باغ سناباد به «مشهد رضا» و «مشهد طوس» معروف شد. كم‌كم براي رفاه و آسايش زائران در جوار بارگاه حضرت‌رضا(ع)، مسجد، مدرسه، زائرسرا و بازار ساخته شد و علماي بسياري براي تدريس و اقامه نماز روانه روستاي سناباد شدند. در سال 366هجري «امير سبكتكين» حكومت خراسان را تسخير كرد. گروه كراميه - كه با زيارت قبر امام(ع) مخالف بودند و آن را نوعي «بدعت» در دين مي‌دانستند- به او نزديك شدند و سبكتكين را مجبور كردند روضه مباركه را تخريب كند. هرچند معلوم نيست دقيقا در چه سالي روضه مطهره تخريب شده اما زمان حكومت سبكتكين، مأموران او، زيارت قبر امام را ممنوع و حرم و مشهد رضا را ويران كردند.
قرن پنجم
تجديد بنا و نصب گنبدي هزار ساله
با مرگ سبكتكين، پسرش سلطان محمود به حكومت رسيد. او برخلاف پدرش راه اعتدال را در پيش گرفت و دستور داد روضه مبارك رضويه را تجديد بنا كنند، روستاي سناباد را كه به مشهد رضا معروف بود، دوباره از نو بسازند و مردم آزادانه قبر امام را زيارت كنند. مرحوم آيت‌الله عطاردي به نقل از مورخان در كتاب «جوامع الحكم» آورده است خوابي كه سلطان محمود غزنوي از اميرالمومنين علي(ع) مي‌بيند باعث مي‌شود او به كارگزارانش دستور دهد دوباره همه‌‌چيز را از نو بنا كنند. گنبدي كه اكنون روي قبر مطهر قرار دارد همان گنبدي است كه محمود غزنوي بنا كرده است. مناره كنار گنبد هم از آثار عصر سلطان محمود است كه «ابوالفضل بيهقي» در كتاب «تاريخ مسعودي» به آن اشاره كرده است.
قرن ششم
مشهد مقدس در آتش سوخت
سلجوقيان به حضرت رضا(ع) علاقه داشتند. حاكمان و اميران هم به مشهد توجه ويژه‌اي داشتند و عقل و خرد بر جامعه اسلامي حكومت مي‌كرد اما سال 510 هجري، روز عاشورا ميان يك نفر علوي و يكي از فقيهان اهل سنت مشاجره‌اي در گرفت كه آتش اين نزاع لفظي باعث درگيري و زد و خورد طرفدارانشان شد. شهر به آشوب كشيده شد و حرم مطهر در آتش سوخت. خبر كه به سلطان سنجر رسيد، برآشفت. دستور داد حرم و مشهد مقدس را بازسازي كنند. آن حادثه باعث شد يكي از اميران ناحيه جورجان (گنبدكاووس) براي حفاظت از اين شهر مقدس با هزينه شخصي خود گرداگرد شهر بارويي بسازد و دروازه‌اي بنا كند. اين بارو با توسعه شهر مشهد مرتب به عقب برده مي‌شد و تا زمان حكومت قاجار حفظ شد.
قرن هفتم
مشهد رضا از حمله مغولان مصون ماند
مشهد در قرن هفتم يعني زمان حكومت خوارزمشاهيان اوضاع خوبي داشت. محراب‌هاي نفيس و زيبا، كاشيكاري‌هاي رنگارنگ و كتيبه‌هاي مختلف كه اكنون نيز در حرم مطهر وجود دارد يادگارهاي عصر خوارزمشاهيان است. سال 617 زماني كه مغولان به ايران حمله كردند و سپاه چنگيز به شهر طوس رسيد، چنگيز به سران لشكرش دستور داد وارد مشهدرضا(ع) نشوند. او گفت: هركس كه به مشهد پناه برده، جان و مالش در امان است. زمان حكومت تيموريان در قرن نهم، سلطنت هرات بر عهده شاهرخ، فرزند اميرتيمور بود. اين سلطان و همسرش گوهرشاد به روضه مطهره توجه خاصي داشتند و از خود يادگارهايي ارزشمند بر جاي گذاشتند. مسجد جامع گوهرشاد، رواق‌هاي دارالسياده، دارالحفاظ ودارالسلام ازجمله بناهايي است كه به همت گوهرشاد در محدوده حرم ساخته شده است.
دوره رونق
حرم مطهر در زمان پادشاهان صفويه و افشاريه
زمان حكومت پادشاهان صفويه بيشتر كارهاي سياسي شهر مشهد در اختيار علماي شيعه قرار گرفت و نماينده منتخب دولت صفوي رتق و فتق امور آستان قدس رضوي را انجام مي‌داد. شاه عباس كه به حكومت رسيد، مشهد مقدس رو به عمران و آبادي نهاد و اماكن متبرك اطراف حرم توسعه يافت. او روي گنبد عصر غزنوي گنبد ديگري ساخت و آن را با طلا آراست. اكنون در كتيبه دور گنبد نام شاه عباس آمده و به پياده‌آمدن او از اصفهان تا مشهد اشاره شده است. شاه عباس صندوقي مزين به آيات قرآني و طلا روي قبر مطهر گذاشت كه تا سال1307 روي قبر آن حضرت قرار داشت. از پادشاهان عصر صفويه هم رواق‌ها و كتيبه‌هاي نفيس بسياري در حرم مطهر برجاي مانده است. اگرچه زمان حكومت نادر شاه افشار بناي جديدي احداث نشد اما به دستور او سقاخانه «اسماعيل طلا» ساخته شد و مناره كنار ايوان «عباسي» و ايوان «امير علي شير نوائي» طلاكاري شدند.
دوره گسترش
روضه متبركه رضوي در3 قرن اخير
در زمان حكومت قاجارها بر ايران نيز رواق‌ها و صحن‌هايي در حرم مطهر بنا شد كه ازجمله آن مي‌توان به صحن 4 ايواني، رواق دارالسعاده و دارالضيافه اشاره كرد. در زمان مظفرالدين شاه نخستين كارخانه برق در شهر مشهد راه‌اندازي و حرم مطهر رضوي برق‌كشي شد. سال 1304 بعداز اينكه رضا شاه پهلوي به حكومت رسيد، به مشهد رفت و صندوق درآمد آستان مقدس را تاسيس كرد. مسئولان آستان هم موظف شدند همه درآمدهاي موقوفات، مستغلات و نذورات را در اين صندوق جمع كنند. نايب التوليه هم فرمان داد همه خادمان لباس متحدالشكل به تن كنند. مكتبخانه‌هاي آستان قدس تبديل به دبستان شد و معلمان دولتي در آنجا به‌كار گرفته شدند. زمان رضاشاه، صحن موزه حرم، ساختماني براي موزه و كتابخانه، سالن اجتماعات و تالار تشريفات ساخته شد. ساخت مقبره مجلل و باشكوه شيخ بهاءالدين عاملي و بيمارستان شاه رضا به جاي دارالشفاء سنتي آستان قدس از ديگري كارهايي است كه در زمان رضا شاه پهلوي انجام شد. پس از حوادث خونين مسجد گوهرشاد كارگزاران حكومتي، اداره آستان رضوي را برعهده گرفتند و جواهرات و قنديل‌هاي طلايي حرم مطهر به دستور رضا شاه به تهران منتقل شد و در اختيار بانك ملي قرار گرفت اما سال1327 اين اموال با تشريفات خاصي به حرم مطهر برگردانده شد.
شاه عباس صفوي آب‌چشمه «گيلاس» را از 6فرسنگي مشهد مقدس به اين شهر آورد كه پس از عبور از صحن عتيق به سمت مزارع آستان قدس رضوي دربيرون از شهر جاري مي‌شد. در سال 1340 اين آب قطع شد.
اين ضريح ساخت دوران فتحعلي‌شاه است كه در بهمن‌ماه 1338 تعويض و به جاي آن ضريح طلا و نقره نصب شد. در تصوير، ديوار اطراف حرم مطهر تا زير گنبد به خط عليرضا عباسي آيينه‌كاري شده و گچ و آينه رنگي بوده است كه بعد از آن در سال‌هاي 1344و 1358به كاشيكاري تبديل مي‌شود. ضريح فولادي قديم در موزه مركزي آستان قدس نگهداري مي‌شود.
دورنمايي از حرم امام‌رضا(ع) و خانه‌هاي گلي اطراف آن در اواخر دوره قاجار
اين عكس از ضلع جنوب شرقي برداشته شده و روز بعد از واقعه به توپ بستن گنبد توسط لشكر روسيه تزاري را نشان مي‌دهد. آثار تخريب در جاي‌جاي گنبد طلا ديده مي‌شود. ارتش روسيه براي تهديد دولت ايران مبني بر اخراج مورگان شوستر، مستشار آمريكايي در سال 1290 دست به اين اقدام زد.
قبرستان مشهد واقع در شمال حرم امام‌رضا(ع) كه در اوايل دوره پهلوي به‌علت توسعه فضاي پيرامون حرم امام‌رضا(ع) به نام فلكه حضرت، قسمت اعظم آن در فاصله سال‌هاي 1308 تا 1311 شمسي تخريب شد و بعدها تا اوايل انقلاب اسلامي قسمتي از قبرستان فوق به‌نام باغ رضوان باقي بود.
مسجد جامع گوهرشاد ازجمله بناهايي است كه در قرن هفتم به همت گوهرشاد در محدوده حرم ساخته شده است.
برگزاري مراسم سلام مويدالدوله متولي آستان قدس رضوي در ايوان طلاي حرم امام‌رضا(ع) در سال 1309هجري قمري.
نظر شما