اما آیا این امکانات، حداقل درباره کتابخانه‌های معلولان و خاصه نابینایان وجود دارد؟ این پرسشی است که یافتن پاسخ آن ما را به بخش ویژه «نابینایان و کم‌بینایان» کتابخانه ملی کشاند و از این رهگذر علاوه بر آشنایی با سیستم‌های پیشرفته این بخش، توانستیم از کتابخانه گویای موسسه امام خمینی(ره) وابسته به بنیاد شهید انقلاب اسلامی نیز دیدن کنیم.
گزارشی که در پی می‌آید حاصل این دو بازدید است و تلاش می‌کند علاوه بر ارائه تصویری از مشکلات نابینایان و کم‌بینایان در مقوله کتاب و کتابخوانی، نیازها و امکانات این قشر از معلولان را نیز در این حوزه بیان کند.
ساختمان کتابخانه ملی ایران در بزرگراه حقانی آنقدر بزرگ هست که در راهروهایش گم شوی و هیچ‌وقت ترتیب بخش‌ها و سالن‌های آن را یاد نگیری! گوشه‌ای از طبقه اول این کتابخانه به بخش ویژه «نابینایان و کم‌بینایان» اختصاص دارد.
در بدو ورود به این بخش که سالن بزرگی دارد، تجهیزات رایانه‌ای، چند صندلی‌چرخدار و عصای سفید جلب توجه می‌کند. تجهیزات رایانه‌ای این بخش نابینایان و کم‌بینایان را یاری می‌دهد که بدون نیاز به کمک، از اطلاعات موجود در این کتابخانه بهره‌برداری کنند.
زهرا بابایی کتابدار این بخش که خود از کم‌بینایان است ، درباره تجهیزات این بخش می‌گوید: «به دلیل اینکه روش مطالعه نابینایان و کم‌بینایان با افراد عادی فرق می‌کند، در این بخش ابزارهای خاصی در نظر گرفته شده است که خیلی راحت بتوانند مثل افراد عادی از امکانات استفاده کنند و ادامه تحصیل بدهند.»
دستگاه «به‌دید» یکی از این دستگاه‌هاست که متن موجود در رایانه را تا 50 برابر بزرگ می‌کند که ویژه کم‌بینایان طراحی شده است. به گفته بابایی نرم‌افزارهایی که در این بخش وجود دارد به گونه‌ای طراحی شده که کم‌بینایان بتوانند براحتی از کامپیوتر استفاده کنند.
او می‌گوید: «همان‌گونه که شما با موس حرکت می‌کنید و روی آیتم‌های مورد نظرتان (Screen Reader) کلیلک می‌کنید، نابینایان از نرم‌افزار «اسکرین ریدر» استفاده می‌کنند که به صورت گویا، کلیه پنجره‌ها و فولدرهای موجود روی صفحه نمایشگر را اعلام می‌کند.»
اما نرم‌افزار Text To Speech )TTS ) انگلیسی متن مقالات و کتاب‌های موجود در رایانه را به صورت گویا می‌خواند. نرم‌افزار ادیتور فارسی همین کار را درباره متن‌های فارسی انجام می‌دهد. به این شکل که قادر است تک تک حروف تایپ شده توسط نابینایان و کلماتی که از این ترکیب این حروف شکل می‌گیرد را بخواند. این بخش همچنین یک نرم‌افزار دیکشنری دارد که معنی کلیه کلمات را به صورت گویا به فارسی اعلام می‌کند.
اسکنر موجود در این بخش هم متن را اسکن می‌کند و با نرم‌افزار «کرز وایل»(Kurzweil) می‌خواند. همچنین گزینه‌ای دارد که متن کتابها و مقالات را به mp3تبدیل می‌کند و نابینایان می‌توانند آن را رایت کنند و در منزل هم مورد استفاده قرار دهند.
امکانات بریل
این بخش علاوه بر نرم‌افزارهای گویا نرم‌افزار بریل هم دارد که یکی از آنها «برجسته نگار» نام دارد.
بابایی می‌گوید: «برجسته‌نگار، هر چه را اسکرین ریدر می‌خواند، به صورت بریل درمی‌آورد که توسط چاپگر مخصوص این خط چاپ می‌شود و متن کتابها را در اختیار نابینایان قرار می‌دهد. همان‌طور که در رایانه‌های معمولی ورودی، صفحه کلید است و خروجی نمایشگر، در برجسته‌نگار، خروجی به الفبای بریل تغییر پیدا می‌کند و به صورت حک شده در اختیار نابینایان قرار می‌گیرد».
دستگاه حروفچینی نابینایان با نام «پرکینز»، برجسته‌ساز رانفیوز (که شکل‌های هندسی و شکل اشیا را برجسته می‌کند تا نابینایان تجسمی از آنها داشته باشند)، مجلات نابینایان و کم‌بینایان (نظیر روزنامه ایران سپید و ماهنامه‌های ارمغان رودکی و بشری) فصلنامه «اندیشه سپید» (تولید بخش ویژه نابینایان و کم‌بینایان کتابخانه ملی که به صورت رایگان برای اعضا و مؤسسات مربوطه ارسال می‌شود)، تلفن گویا، ساعت گویا، لوح و قلم (امکان نوشتن متن بریل دستی)، ضبط صوت (برای شنیدن کتاب‌های گویا) و ... از دیگر امکاناتی است که در این بخش در اختیار نابینایان و کم‌بینایان قرار دارد.
کتابخانه گویای مؤسسه امام خمینی (ره)
کتابخانه گویای موسسه امام خمینی‌ره وابسته به بنیاد شهید انقلاب اسلامی، واقع در خیابان فخر رازی یکی از کتابخانه‌های گویای تهران است که به جانبازان نابینا سرویس‌دهی می‌کند.
این کتابخانه در سال 69 تأسیس شده و در حال حاضر در رشته‌های روانشناسی، فلسفه، عربی، تاریخ، علوم اجتماعی، علوم سیاسی، الهیات، حقوق، ادبیات، اقتصاد و زبان به تولید کتاب‌های گویا مشغول است.
سیمین‌دخت جعفری کارشناس ادبیات فارسی که از سال 74 در این مؤسسه به عنوان کتابدار و گوینده فعالیت می‌کند، درباره تولید کتاب‌های گویا در این مؤسسه می‌گوید: «این نوارها در دو استودیو در طبقات دوم و چهارم موسسه تولید می‌شود. اما تمامی‌نوارهای آرشیو، در همین جا تولید نشده است و برخی از نوارها را از مرکز رودکی (وابسته به سازمان بهزیستی) و مؤسسه خندق که یک مؤسسه خصوصی است گرفته‌ایم.»
وی درباره شیوه کار این کتابخانه گویا می‌گوید: «دانشجویان کتاب‌های مورد نظر خود را می‌آورند و ما روی نوار ضبط می‌کنیم. البته جانبازان مقیم شهرستان‌ها یا تهرانی‌هایی که مشکلات حرکتی دارند، می‌توانند کتابها را از طریق پست به دست ما برسانند. ما نوار مادر را در آرشیو نگه می‌داریم و نسخه‌های تکثیر شده آن را امانت می‌دهیم. اعضا می‌توانند این نسخه‌ها را تا یک ترم در اختیار داشته باشند. البته نوارهای موجود در این آرشیو را برای نابینایان غیرجانباز هم تکثیر می‌کنیم و در اختیار آنها قرار می‌دهیم.»
به گفته جعفری دو گوینده تمام‌وقت فارسی و یک گوینده پاره وقت انگلیسی در این موسسه مشغول به کار هستند. وی از ساعت 8 تا 16 در شیفت خود کار می‌کند و همکار تمام وقت دیگرش از 12 تا 20 در کتابخانه حضور پیدا می‌کند. این کتابخانه روزهای پنجشنبه هم تا ساعت 16 به مراجعه‌کنندگان سرویس‌دهی می‌کند و عضویت در آن رایگان است.
در این کتابخانه تجهیزات شنیداری وجود ندارد و اعضا باید نوارها را امانت بگیرند و در منزل از آنها استفاده کنند.
جعفری در پاسخ به این سؤال که کار تولید کتاب‌های گویا چه مشکلاتی دارد، می‌گوید: «کار خیلی خوبی است؛ به شرط اینکه فضای استودیو خنکی و گرمایش لازم را داشته باشد. ولی در کل چون روزانه کلی کتاب می‌خوانیم، کار خیلی خوبی است.»
در قفسه‌های مخزن این کتابخانه که به ترتیب موضوع طبقه‌بندی شده است، عنوان‌هایی همچون حقوق بین‌الملل خصوصی، ساخت آوای زبان، مبانی انسان‌شناسی در قرآن، روان‌درمانی خانواده، تاریخ تمدن اسلام، بنیاد فلسفه سیاسی غرب، اصول روانشناسی عمومی، تاریخ ایران کمبریج در(24 نوار)، تاریخ مشروطه، آیین دادرسی کیفری، کلیله و دمنه، شاهنامه فردوسی (در 22 نوار)، حقوق برای همه و ... به چشم می‌خورد.
مشکلات نرم‌افزارهای فارسی
شهلا بابازاده کارشناس ارشد کتابداری و عضو هیأت علمی‌کتابخانه ملی ایران که مدیر بخش‌های ویژه این کتابخانه نیز هست، درباره بخش ویژه نابینایان و کم‌بینایان می‌گوید: «در سال 85 تمام فناوری‌های مورد نیاز نابینایان (اعم از سخت‌افزار و نرم افزار) به دستور آقای اشعری برای این بخش تهیه شد و در مدتی که از افتتاح آن می‌گذرد، توانسته است کمک بزرگی برای دانش‌پژوهان نابینا باشد.
اما مشکل TTSاصلی در نرم‌افزارهای فارسی نابینایان است که در حال حاضر روان‌خوانی انگلیسی را ندارد و قادر به تلفظ صحیح ترکیب‌های اضافی و وصفی فارسی نیست.»
وی ادامه می‌دهد: «اعراب هزینه زیادی را به یک شرکت آمریکایی داده‌اند که برایشان نرم‌افزار تی تی اس عربی تولید کند. منتها درباره زبان فارسی با توجه به عرق وطن‌پرستی، ترجیح می‌دهیم ایرانیان خودشان این کار را بکنند. اگر مشکل تی تی اس فارسی حل شود، مشکل نابینایان حل می‌شود و فاصله بین نابینایی و بینایی تمام است و می‌توانند اطلاعات را مثل ما بروز کسب کنند. این یعنی اوج اهدافی که بخش نابینایان کتابخانه ملی دنبال می‌کند.»
شرایط عضویت
بابازاده می‌گوید: «پیش از این به دلیل قانون کتابخانه ملی، تنها قادر بودیم به نابینایانی سرویس‌دهی کنیم که دارای مدرک کارشناسی به بالا باشند اما به دلیل به روز بودن امکانات این بخش از آقای اشعری خواستیم که مدرک را برای این بخش تا دیپلم تقلیل دهند. شاید این کار تلنگری باشد تا این افراد هم به دانشگاه راه پیدا کنند. خوشبختانه درباره بخش ویژه این اتفاق افتاده است و در حال ثبت نام از اعضای دیپلمه هستیم.»
وی می‌افزاید: «در حال حاضر سعی در غنی‌تر کردن مجموعه داریم. چون وظیفه اصلی کتابخانه ملی این است که آنچه را که در کشور تولید می‌شود داشته باشد. مواد کتابی که از طریق قانون واسپاری به کتابخانه ملی می‌رسد اما درباره مواد غیرکتابی نظیر کتاب‌های گویا و بریل همواره باید در صدد شناسایی آثار جدید باشیم تا آرشیو خود را غنی‌تر کنیم. ما راضی نیستیم مگر زمانی که بخش نابینایان از نظر اطلاعاتی که ارائه می‌دهد، واقعا کامل باشد.»
رفت و آمد نابینایان به کتابخانه ملی
بهترین راه برای رسیدن به کتابخانه ملی استفاده از مینی‌بوس‌های این کتابخانه است که در فواصل معین زمانی، مراجعه‌کنندگان را از ایستگاه مترو میرداماد به کتابخانه می‌رساند.
بابازاده می‌گوید: «ما از شهرداری خواستیم مسیر ایستگاه مترو تا ایستگاه مینی‌بوس‌های کتابخانه ملی را برای نابینایان ایمن‌سازی کند ولی فقط یک میله گذاشته‌اند که در حال حاضر بیناها از آن استفاده می‌کنند! چون اصلا توجه نشده است که مسیر ویژه نابینایان چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد. در دنیا مسیر را به گونه‌ای برجسته می‌کنند که نابینا با عصا مسیر را لمس می‌کند و براحتی به مقصد می‌رسد اما در این مسیر توجهی به نیازهای نابینایان نشده است.»
او ادامه می‌دهد: «ما می‌خواهیم تا جایی که ممکن است نابینا روی پای خودش بایستد و احساس معلولیت نکند. در کشورهای خارجی مسیریاب‌هایی (GPS) برای نابینایان طراحی شده است که مسیر را به صورت گویا به آنها اعلام می‌کند. ما هم قصد داریم در آینده این مسیریاب‌ها را در ورودی کتابخانه ملی در اختیار نابینایان بگذاریم تا بدون کمک قادر به مسیریابی باشند و راحت‌تر بتوانند از امکانات بخش ویژه استفاده کنند.»
