سال‌هاست که بیماری‌های قلب و عروق به‌عنوان مهمترین عامل مرگ‌ومیر در دنیا و ناتوانی انسان‌ها شناخته شده است.
برای مبارزه با این‌دسته از بیماری‌ها، سه دسته درمان: پیشگیری و بازتوانی، دارو درمانی و جراحی معرفی شده است و جالب است که بدانیم انجمن توانبخشی قلب و عروق و تنفس اروپا در سال گذشته، مؤثرترین و مهمترین درمان بیماری‌های قلب و عروق را شرکت در برنامه‌های ورزش درمانی، توانبخشی و پیشگیری معرفی نموده است، نه دارو درمانی و یا جراحی.
ورزش به‌عنوان بخشی از مداخلات درمانی، قادر خواهد بود ضمن پیشگیری از بروز عمده بیماری‌های قلب و عروق یعنی بیماری‌های عروق کرونر، باعث درمان قطعی این‌دسته از بیماری‌ها نیز بشود و فرد را در راه بازگشت به چرخه فعال جامعه و یک زندگی مؤثر یاری نماید.
در این راه، ضمن توصیه بیماران به شرکت در برنامه‌های توانبخشی قلبی، به نظر می‌رسد که اگر بتوان پزشکان را با ارزش ورزش درمانی و نحوه تجویز آن آشنا نمود تا همراه هر نسخه دارو، یک نسخه ورزشی نیز تجویز شود، شاید بتوان روند رو به افزایش شیوع آن را در کشور کنترل نمود.
نتایج تحقیقات پروفسور هامبرت و همکارانش از دانشگاه لایپزیک در سال 1994 نشان داد که در صورت صرف انرژی بیش از 1500 کیلو کالری در هفته روند بیماری‌های عروق کرونر در بدن متوقف خواهد شد و در صورت افزایش صرف انرژی تا مرز 2200 کیلو کالری در هفته روند تصلب شرائین- به‌عنوان عامل اصلی ایجاد بیماری‌های قلب و عروق- معکوس خواهد شد.
تئوری هر نسخه دارو، یک نسخه ورزش در کنگره بین‌المللی پیشگیری از بیماری‌ها در اروپا EuroPrevent2007 برای اولین بار توسط نویسنده مطرح شد و به‌شدت مورد استقبال اساتید، پزشکان و سیاستگذاران درمانی اروپا قرار گرفت. غایت نهایی این تئوری، رسیدن به روزی است که هر پزشک در دنیا به همراه هر نسخه دارویی یک نسخه ورزشی نیز به بیمار ارائه نماید.
تأثیرات ورزش در روند بهبودی بیماران قلبی
علل به‌وجود آورنده بیماری‌های قلبی بسیار متنوع هستند؛ از گرفتگی عروق کرونر تا نقص دریچه‌ای و مشکلات مادرزادی بیماری‌های قلبی که موجب کاهش کارآیی قلب در پمپاژ و خون‌رسانی اعضای بدن می‌شود. با وجود بیماری‌های قلبی اغلب بافت‌های بدن به اکسیژن و مواد تغذیه‌ای بی‌کفایتی قلب خود را نشان می‌دهد و علائم عدم توانایی عملکرد در قلب پدیدار می‌شود. با ظهور این علائم شخص دچار ناتوانی در انجام امور روزمره می‌شود.
برنامه‌های ورزشی انتخاب شده با شدت مناسب با تاثیر بر سیستم‌های مختلف بدن موجب افزایش کارآیی شخص می‌شود. مثلاً موجب افزایش حجم بطن چپ و افزایش قدرت بطن چپ در پمپاژ خون می‌شود. تمرینات هوازی با تاکید بر توسعه شبکه عروق محیطی و بافت‌ها موجب افزایش برداشت اکسیژن از خون می‌شود.
انجام برنامه‌های توانبخشی قلبی موجب بهبود ظرفیت ورزشی در بیماران می‌شود. طی بررسی‌های مختلف دیده شده است که حداکثر توانایی و ظرفیت ورزشی در بیماران قلبی از 15درصد به 25درصد افزایش یافته است و این افزایش به معنای کسب استقلال بیمار در زندگی فردی است.
ورزش با تاثیر بر خود قلب موجب انتشار بهتر اکسیژن بین سلول‌های قلبی می‌شود و به این ترتیب احتمال بروز سکته‌های مجدد و یا بی‌نظمی در ریتم قلب به‌شدت کاهش می‌یابد. به‌طور کلی نیز ورزش موجب بهبود شرایط جسمی افراد می‌شود، ولی مهارت اصلی در طراحی یک برنامه درمانی، تعیین دقیق مشخصات برنامه ورزشی است که موجب پیشگیری از ابتلا به بیماری‌ها و یا بهبود شرایط جسمی، روحی و اجتماعی بیمار می‌شود.
برای رسیدن به این هدف باید ارزیابی کاملی از شرایط بیمار به‌عمل آید و با تعیین میزان خطر در طی ورزش، وجود مشکلاتی نظیر چاقی، دیابت، فشارخون بالا، کهولت سن و... بررسی شود و با توجه به این موارد یک برنامه مناسب ورزشی تجویز شود. با توجه به احتمال آسیب به بافت قلب در طی یک برنامه ورزشی کنترل نشده، جداً توصیه می‌شود که قبل از شروع ورزش حتماً با یک متخصص تجویز ورزش و یا متخصص قلب آشنا با برنامه توانبخشی و ورزشی مشورت کنید.
شرکت در برنامه توانبخشی قلبی موجب پیشگیری از مرگ ناگهانی و کاهش سکته‌های مکرر و کاهش نیاز به بستری شدن، کاهش علایم بیماری‌های قلبی نظیر آنژین و تنگی نفس حین انجام فعالیت، کاهش و توقف روند آترواسکروزیس (تصلب شرائین) و در نهایت افزایش کارآیی بیمار در زندگی روزمره می‌شود. به این ترتیب بیمار زندگی با کیفیت بالاتری را تجربه خواهد کرد.
کاربرد ورزش در کنترل فشار خون بالا
فشار خون بیماری بسیار شایعی است که عده زیادی را در سنین میانسالی و کهنسالی مبتلا می‌کند. از نظر بالینی فشار خون بالاتر از140 روی 90 میلی‌متر جیوه، بیماری شناخته می‌شود. علل ایجاد کننده فشار خون بسیار متنوع و متفاوت است. اما مهمترین و شایع‌ترین دلیل آن آترواسکلروز یا سخت شدن دیواره عروق است.
در این حالت چربی‌های با چگالی کم (LDL ) با رسوب در دیواره عروق موجب تنگی و کاهش انعطاف دیواره عروق می‌شود. فشار خون بیماری بسیار خطرناکی محسوب می‌شود. در بیماران پاره شدن عروق ریز مغز و بروز سکته‌های خون‌ریزی دهنده (هموروژیک) بسیار شایع است.
این بیماری می‌تواند موجب تغییرات دردسرسازی در دیواره عروق بشود. علاوه بر مشکلات کلیوی، هر سال فشار خون موجب 700000 - در آمریکا- مورد سکته مغزی می‌شود که از این میان 280000 مورد منجر به مرگ می‌شود. همچنین مهمترین عامل در بیش از یک میلیون سکته قلبی و 500000 سکته قلبی منجر به مرگ است. از این‌رو به این بیماری قاتل خاموش گفته می‌شود.
اگرچه در دهه‌های اخیر پیشرفت‌هایی در کشف، درمان و کنترل فشار خون صورت گرفته است اما هنوز این نتایج پایین‌تر از اهداف سلامت عمومی در سال 2010 است.
هدف از پیشگیری ابتلا به فشار خون کاهش احتمال بیماری و مرگ است. افرادی که فشار خون آنها بین 120 تا 140 روی 80 تا90 است در معرض ابتلا به فشار خون هستند و باید جهت کاهش ابتلا به این بیماری و مشکلات همراه در شیوه زندگی خود تغییراتی بدهند. ثابت شده است که فشار خون و چاقی رابطه نزدیکی دارند.
به همین دلیل مهمترین توصیه به افراد در معرض خطر، شرکت در برنامه‌های ورزشی و فعالیت‌های مرتب فیزیکی و کنترل وزن است. طی تحقیقات متعددی در افراد مبتلا به فشار خون تاثیرات بسیار مطلوب ورزش اثبات شده است. در 54 مورد مطالعه، که بر روی 2600 بیمار مبتلا به فشار خون انجام شد کاهش 2 تا 3 میلی‌متر جیوه در فشار ماکزیمم و 3 تا 4 میلی‌متر جیوه در فشار مینیمم به‌دست آمد.
آکادمی طب ورزش آمریکا در بیانیه سال 2005 خود کاهش 5 تا 8 میلی‌متر جیوه‌ای را برای بیماران در هر جلسه توانبخشی و ورزش منظم و حساب شده پیش‌بینی می‌کند. اهمیت تجویز شدت مناسبی از ورزش در بیماران مبتلا به فشار خون دوچندان است. به دلیل افزایش فشار خون در ورزش، این ورزش‌ها از نظر نوع، نحوه انجام و شدت باید به دقت کنترل شده باشند و ورزش تجویز شده نباید موجب بالاتر رفتن فشار خون از حدود 220 روی 160 میلی‌متر جیوه شود.
اهمیت ورزش و تجویز ورزش
مسئله تجویز ورزش در افرادی که بیماری قلبی ندارند اما به بیماری‌های دیگر مبتلا هستند نیز حائز اهمیت جدی است. انجام ورزش نادرست مخصوصاً در افرادی که مشکلاتی نظیر چاقی، آرتروز، پوکی استخوان و ... دارند باعث بروز خستگی شدید و آسیب‌دیدگی احتمالی و بروز مشکلات جدی می‌شود و شخص از ادامه برنامه ورزشی بازمی‌ماند. در تجویز یک برنامه ورزشی مناسب، اولین برخورد درمانگر با بیمار تعیین سطح خطر احتمالی برای بیمار است. تعیین نوع وسیله، شدت انجام، طول هر دوره ورزشی، تعداد دفعات تکرار در هفته و نحوه پیشرفت ورزشکار از مهمترین خصوصیات مورد تجویز است.
افراد بایستی در یک‌سری جلسات آموزشی شرکت کنند و قبل از هرگونه تصمیمی برای خرید وسیله ورزشی یا شروع ورزش با متخصصین امر مشاوره نمایند. در صورت وجود بیماری خاص در فرد لازم است تا چند مورد تست آزمایش به‌عمل آید و سپس درمانگر توصیه‌های لازم جهت سلامت ورزش را به بیمار خواهد گفت. او بیمار را از جهت این‌که برای انجام ورزش به کلینیک توانبخشی وابسته است یا این‌که می‌تواند تمرینات خود را در منزل یا پارک انجام دهد مورد ارزیابی قرار می‌دهد.
در صورت وجود خطر بالا در ورزش، بیمار باید حتماً از جهت شیوه انجام ورزش و سیر برنامه توانبخشی مورد آزمایش قرار بگیرد و سپس در شرایط کنترل شده و تحت مونیتورینگ ورزش کند. این ورزش‌های حساب شده مهمترین جزء مداخلات درمانی- ورزشی در این بیماران است.
از آنجا که اغلب استرس، چاقی، فشار خون، دیابت و بیماری نارسایی مزمن قلبی با یکدیگر همراه و به هم وابسته‌اند، لزوم تجویز ورزش و دقت در انتخاب یک برنامه ورزشی بیش از پیش آشکار می‌شود.
ورزش متناسب موجب پیشگیری از ابتلا به بیماری، کنترل و درمان علایم بیماری، تثبیت درمان و کاهش خطر عود مجدد بیماری می‌شود. به‌علاوه ورزش نسبت به سایر مداخلات درمانی عوارض جانبی بسیار کمتری دارد. یک برنامه ورزشی حساب شده که برای بیمار با دقت تجویز شود، موجب برگرداندن بیمار بر سیر فعال زندگی در کمترین زمان، حداقل هزینه و حداقل خطر است و از این طریق بسیاری از هزینه‌های تحمیل شده به جامعه کاهش می‌یابد.
