لخته‌های مرگبارسفر

اکتبر سال 2000 میلادی، فرودگاه هیثرو، لندن. «اما کریستوفرسن» پس از گذراندن یک تعطیلات رویایی در سیدنی استرالیا، به لندن بازگشت.

 از همان لحظه‌ای که درهای هواپیما باز شد و «اما» از جایش بلند شد، احساس کرد پای راستش خیلی سنگین شده و درد دارد. پای راست «اما» به طرز قابل ملاحظه‌ای ورم هم کرده بود ولی او چندان اهمیتی به این قضیه نداد، به هرحال هرچه باشد او 12 هزار مایل مسافت سیدنی تا لندن را طی کرده و به مدت 19 ساعت در هواپیما نشسته بود؛ بنابراین مقداری تورم پا نمی‌توانست خیلی مهم باشد. با این وجود 5-4 ساعت بعد وضعیت کاملاً فرق کرد.

«اما» در خانه‌اش روی تختخواب دراز کشیده بود که ناگهان نفسش به شدت تنگ شد و قفسه سینه‌اش درد گرفت. به دنبال آن چند سرفه شدید و خروج خلط آغشته به خون، پدر و مادر «اما» را به وحشت انداخت. «اما» بلافاصله به بیمارستان منتقل شد اما تلاش‌های پزشکان فایده‌ای نداشت.

 او جان خود را از دست داد، در حالی‌که تنها 28 سال از عمرش می‌گذشت... به فاصله چند ماه پس از مرگ «اما»، مرگ دو نفر دیگر به دنبال پرواز طولانی باعث وحشت مردم شد. «توماس لمب» 68 ساله – که از لندن به ملبورن پرواز کرده بود – و «سوزان ماویر راس» 42 ساله – که با پروازی به مدت 9ساعت از سانفرانسیسکو به لندن بازگشته بود – افراد بعدی بودند که به همین شکل جان خود را از دست دادند.

 در تمام موارد، علت مرگ «آمبولی ریوی ناشی از ترومبوز ورید عمقی» اعلام شد. به زبان ساده‌تر، در هر 3 مورد، در سیاهرگ‌های پای این افراد، به دلیل بی‌حرکتی طولانی مدت، لخته‌های خون ایجاد شده بود و این لخته‌ها پس از اینکه از جای خود حرکت کردند و به ریه آنها رسیدند، باعث تنگی نفس و مرگ آنها شدند. اما آیا فقط سرنشینان هواپیما در معرض خطر قرار دارند؟ آخرین گزارش سازمان جهانی بهداشت که مدتی پیش منتشر شد، سرنشینان اتومبیل و قطار را هم در معرض خطر جدی می‌داند.

وقتی قسمتی از بدن شما در اثر ضربه یا هر آسیبی دچار بریدگی می‌شود و خونریزی می‌کند، بلافاصله پلاکت‌ها که گروهی از سلول‌های خونی هستند، در محل بریدگی تجمع می‌کنند و روند لخته‌شدن خون را آغاز می‌کنند. طی مدت زمان اندکی یکسری فاکتورهای انعقادی که در خون وجود دارند نیز خود را به محل می‌رسانند و در تشکیل و تثبیت لخته به پلاکت‌ها کمک می‌کنند. نتیجه این اتفاقات، ایجاد لخته و بند آمدن خون است.

اما گاهی اوقات، مکانیسم‌های ایجاد لخته بدون وجود آسیب به عروق، خودبه‌خود فعال می‌شوند و در داخل عروق، لخته ایجاد می‌کنند. در این موارد، معمولاً به جای واژه لخته، از واژه «ترومبوز» استفاده می‌شود.

این لخته‌ها خیلی وقت‌ها در سر جای خود باقی می‌مانند ولی گاهی از محل خود کنده می‌شوند و همراه با جریان خون به سمت قسمت‌های دیگر بدن حرکت می‌کنند. در این موارد، دیگر واژه ترومبوز به کار نمی‌رود و به این لخته‌های متحرک، «آمبولی» گفته می‌شود.
ترومبوز می‌تواند در هریک از عروق خونی ایجاد شود ولی معمولاً در سیاهرگ‌ها (رگ‌هایی که خون کثیف را به قلب بازمی‌گردانند) رخ می‌دهد زیرا جریان خون در سیاهرگ‌ها کندتر از سرخرگ‌ها (رگ‌هایی که خون تمیز را از قلب به تمام بدن می‌رسانند) است.

اغلب ترومبوزهایی که دردسر ایجاد می‌کنند، در سیاهرگ‌های پاها تشکیل می‌شوند. در این موارد، سیاهرگ درگیر ممکن است نزدیک به سطح پوست باشد (ترومبوز سیاهرگ سطحی) یا در عمق عضلات پا باشد (ترومبوز سیاهرگ عمقی یا DVT). ترومبوزهای وریدهای سطحی معمولاً خطرناک نیستند و خودبه‌خود حل می‌شوند اما ترومبوزهای وریدهای عمقی در یک سوم تا یک چهارم موارد ممکن است از جای خود کنده شوند و از طریق جریان خون به سمت ریه‌ها حرکت کنند.

اگر این ترومبوزها که اکنون آمبولی نامیده می‌شوند به ریه‌ها برسند و شریان‌های ریه را مسدود کنند، باعث تنگی نفس ناگهانی، درد قفسه سینه و خونریزی داخل ریه و در نتیجه خلط خونی می‌شوند و حتی ممکن است به مرگ منجر شوند. البته در موارد نادرتر ممکن است آمبولی‌ها شریان‌های مغز را مسدود کنند و باعث سکته مغزی شوند.

به هرحال، مشکل اصلی اینجاست که حتی در صورت تشخیص وجود ترومبوز در پاها، هیچ‌گاه نمی‌توان پیش‌بینی کرد که کدام ترومبوز و چه موقع از جای خود کنده می‌شود و حرکت می‌کند. بنابراین بهترین کار این است که از ایجاد ترومبوز جلوگیری شود و مهمترین عامل تشکیل ترومبوز هم بی‌حرکتی طولانی‌مدت است.

خیلی از اوقات ترومبوز ورید عمقی علامت خاصی ندارد، اما در مواردی هم می‌تواند باعث قرمزی، تورم و درد و حساسیت پای مبتلا شود. البته تورم پاها همواره ناشی از ایجاد لخته نیست و خیلی اوقات تنها به دلیل بی‌حرکتی طولانی‌مدت، مثلاً مسافرت طولانی‌مدت با هواپیما، ماشین یا قطار، پاها دچار تورم می‌شوند.

 در این موارد، نشستن طولانی مدت باعث می‌شود خون در سیاهرگ‌های پاهای شما جمع شود و از طرف دیگر، وضعیت پاها در هنگام نشستن باعث می‌شود که فشار درون سیاهرگ‌های پا افزایش یابد. در اثر این موارد، مقداری از مایعات درون رگ به بیرون نشت می‌کند و باعث تورم می‌شود. این تورم اگر مدت کوتاهی طول بکشد خطری ندارد ولی تورم شدید که تا چند ساعت پس از پایان سفر همچنان باقی باشد، به ویژه اگر فقط در یک پا باشد و درد هم داشته باشد، ممکن است ناشی از یک مشکل جدی یعنی همان ترومبوز ورید عمقی باشد.

 در این موارد بهتر است تا لخته از جای خود کنده نشده، هرچه سریعتر به پزشک مراجعه کنید. البته با توجه به اینکه خیلی از مشکلات دیگر هم باعث ایجاد چنین علائمی می‌شوند، معمولاً پزشک برای تشخیص قطعی از یکسری آزمایش‌های کمکی هم بهره می‌گیرد. در صورت تایید تشخیص، معمولاً بیمار در بیمارستان بستری می‌شود و برای او داروهای ضد انعقاد خون تجویز می‌شود.

آیا سرنشینان هواپیما بیشتر در خطرند؟

به دنبال مرگ اما کریستوفرسن، توماس لمب و سوزان ماویر راس در یک فاصله زمانی کوتاه، سروصداها و اعتراضات در مورد پروازهای طولانی مدت به اوج خود رسید. حتی خانواده این افراد و سایر قربانیان که تعداد قطعی آنها تا آن زمان از 40 نفر گذشته بود، از شرکت‌های هوایی شکایت کردند و خواستار پرداخت غرامت شدند.

 به عقیده آنها وضعیت نامناسب صندلی‌های هواپیما و فضای تنگ جلوی پای مسافران عامل اصلی بی‌تحرکی بستگان آنها طی پرواز و در نتیجه ایجاد لخته در پاهای آنها بود. حتی کار به جایی رسید که برای این بیماری، نام جدیدی ساخته شد: «Economy class syndrome». این نام به طور مشخص به این مسئله اشاره دارد که برای مسافران در قسمت معمولی هواپیما در مقایسه با مسافران قسمت درجه یک (first class) فضای کمتری در نظر گرفته شده و در نتیجه نمی‌توانند در حین پرواز به پاهای خود استراحت بدهند.

با این حال، سازمان بهداشت جهانی در گزارشی که به تازگی منتشر شده، بی‌حرکتی طولانی‌مدت را عامل اصلی ایجاد لخته در پاها دانسته و اعلام کرده است که در این مورد تفاوتی بین هواپیما و قطار و اتومبیل وجود ندارد.

بنا بر این گزارش، خطر ایجاد لخته‌های خطرناک خونی، به‌دنبال مسافرتی که 4 ساعت یا بیشتر طول می‌کشد، دو برابر می‌شود و فرقی نمی‌کند که فرد سرنشین هواپیما باشد یا قطار یا اتوبوس و اتومبیل شخصی. البته در این گزارش ذکر شده، مسافرانی که طی یک دوره کوتاه پروازهای متعدد دارند نیز در خطر بالاتری قرار دارند زیرا خطر ایجاد آمبولی ریوی ناشی از ترومبوز ورید عمقی، بعد از پرواز به طور کامل از بین نمی‌رود و تا 4 هفته باقی می‌ماند.

از سوی دیگر، در حالی که عده‌ای عقیده داشتند کاهش فشار هوا و سطح اکسیژن در هواپیما نسبت به محیط عادی، باعث افزایش خطر ایجاد لخته در سرنشینان هواپیما می‌شود، تحقیقات گروهی از پژوهشگران انگلیسی و اسکاتلندی این فرضیه را رد کرد.

 در این آزمایش پژوهشگران 73 نفر را در اتاقی که فشار هوا و سطح اکسیژن آن مانند هواپیما بود به مدت 8ساعت نشاندند و همین عمل را در اتاقی با فشار هوا و سطح اکسیژن معمولی تکرار کردند. قبل و بعد از این آزمایش‌ها نمونه خون این افراد گرفته شد و فاکتورهای انعقادی آنها مورد بررسی قرار گرفت و در پایان هیچ تفاوتی بین دو آزمایش دیده نشد.

با این حال، «فارول کان» مدیر سازمان سلامت هوانوردی انگلستان همچنان معتقد است که پرواز در مقایسه با انواع مسافرت، ارتباط بیشتری با ترومبوز ورید عمقی دارد زیرا «خیلی بعید است که شما 12ساعت بی‌حرکت در اتومبیل بنشینید».

چه کسانی بیشتر در خطرند؟

با وجودی که بی‌حرکتی از مهمترین علل رکود خون و در نتیجه ایجاد لخته به شمار می‌رود ولی قطعاً تنها عامل خطرساز نیست. سایر عوامل خطرساز – که برخی از آنها به طور مستقیم یا غیرمستقیم با بی‌حرکتی در ارتباطند – عبارتند از:

وضعیت ظاهری بدن: بنابر گزارش سازمان جهانی بهداشت، افراد چاق در خطر بیشتری برای ایجاد لخته هستند. علت دقیق این مسئله هنوز معلوم نیست ولی یک فرضیه این است که هورمون «لپتین» در ایجاد لخته موثر است. این هورمون توسط سلول‌های چربی تولید می‌شود و افراد چاق هم سلول‌های چربی بیشتری دارند. بر پایه گزارش سازمان جهانی بهداشت، همچنین افراد قدبلند (بلندتر از 190سانتیمتر) و کوتاه قد (کوتاهتر از 160 سانتیمتر) نیز در خطر بیشتری قرار دارند.

جراحی: اعمال جراحی به‌ویژه جراحی‌های تعویض مفصل زانو یا لگن از دلایل عمده ایجاد لخته به شمار می‌روند. به همین دلیل در این افراد قبل و بعد از عمل، داروهای ضد انعقاد خون تجویز می‌شود. شکستگی‌های عمده که دوره بهبودی طولانی‌مدت دارند، مانند شکستگی استخوان ران پا و لگن نیز وضعیت مشابهی دارند، زیرا در این حالات بیمار به مدت طولانی نمی‌تواند پاهای خود را حرکت دهد. به‌طور کلی هر عاملی که باعث شود شما مجبور شوید به مدت طولانی در بستر استراحت کنید، خطر تشکیل لخته را بالا می‌برد.

بارداری: خانم‌های باردار یا خانم‌هایی که به تازگی زایمان داشته‌اند، در خطر بیشتری برای ابتلا به ترومبوز ورید عمقی هستند. در واقع، آمبولی ریوی شایعترین علت مرگ زنان در هنگام زایمان است.

مصرف قرص‌های پیشگیری از بارداری: خانم‌هایی که OCP مصرف می‌کنند، 3 تا 4 برابر بیشتر از دیگران در خطر ابتلا به تشکیل لخته هستند. این خطر در خانم‌های سیگاری یا دارای اضافه وزن بیشتر است. البته هورمون درمانی جایگزین در خانم‌های یائسه (HRT) هم این خطر را افزایش می‌دهد. هورمون استروژن موجود در OCP و HRT باعث افزایش فاکتورهای انعقادی می‌شود.

افزایش فاکتورهای انعقادی در خون: برخی از انواع سرطان‌ها به‌ویژه سرطان پانکراس، ریه و تخمدان باعث افزایش انعقاد‌پذیری خون می‌شوند و شیمی درمانی هم این وضع را تشدید می‌کند.

بیماری‌های قلبی: افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی- عروقی یا افرادی که سابقه سکته قلبی یا مغزی دارند، بیشتر در خطر تشکیل لخته در سیاهرگ‌ها هستند. فشار خون بالا و ابتلا به بیماری‌های التهابی روده (نظیر کولیت اولسراتیو و کرون) نیز خطر ایجاد لخته را افزایش می‌دهند.

سابقه خانوادگی یا شخصی ترومبوز ورید عمقی: بیش از نیمی از موارد آمبولی ریوی ناشی از ترومبوز ورید عمقی، مربوط به یک اختلال انعقادی ارثی است.

فلج: افرادی که به هر دلیل فلج شده‌اند، به‌دلیل بی‌حرکتی در خطر بیشتری قرار دارند.

سیگار: به‌دلایلی که به‌طور دقیق مشخص نشده، مصرف تنباکو برخی افراد را مستعد تشکیل لخته می‌کند، به‌ویژه اگر با سایر عوامل خطرساز فوق همراه باشد.

چند توصیه عملی برای مسافران

همان‌طور که گفته شد، بنابر گزارش سازمان جهانی بهداشت، احتمال ایجاد لخته در عروق پاها به دنبال مسافرتی که 4 ساعت یا بیشتر به طول بینجامد، 2 برابر می‌شود. البته در این مورد آمارهای متفاوتی وجود دارد. به‌عنوان مثال، تحقیقات پژوهشگران فرانسوی نشان داده که مسافرت بیش از 5 ساعت با هواپیما، قطار یا اتومبیل خطر ترومبوز ورید عمقی را 5 برابر می‌کند.

 در عین حال، سازمان جهانی بهداشت عقیده دارد که این خطر در حدی نیست که مسافران به خاطر آن دچار ترس و وحشت شوند. با این وجود، به منظور پیشگیری از خطر احتمال بروز آمبولی ریوی، پزشکان توصیه می‌کنند که همه مسافران در هنگام سفر به این موارد توجه داشته باشند:

همانطور که در هواپیما، اتومبیل یا قطار نشسته‌اید پاهایتان را خم و راست کنید، مچ پاهایتان را خم کنید یا بچرخانید، انگشتان پاهایتان را حرکت دهید و با پاهایتان به صندلی جلو فشار بیاورید. این اقدامات از رکود خون در عروق پاها جلوگیری می‌کند. در ضمن برای زمان طولانی پاهایتان را روی هم نیندازید.

هر یک ساعت یک‌بار به مدت 2دقیقه در داخل هواپیما یا قطار قدم بزنید. اگر با اتومبیل شخصی خود مسافرت می‌کنید، توقف کنید و در اطراف اتومبیل قدم بزنید و پاهایتان را خم و راست کنید.

از جوراب‌های ساق بلند مخصوص استفاده کنید. این جوراب‌ها با حمایت از عروق پا، مانع تورم پا می‌شوند.

قبل و طی مسافرت، مقدار زیادی آب بنوشید. کم آبی بدن باعث افزایش غلظت خون و در نتیجه افزایش خطر تشکیل لخته می‌شود.

اگر شما به‌دلیل یک بیماری خونی ارثی یا هر دلیل دیگری در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به ترومبوز ورید عمقی قرار دارید، قبل از مسافرت‌های طولانی حتما با پزشک خود مشورت کنید تا در صورت لزوم برای شما داروهای رقیق کننده خون را تجویز کند.