«قهرمان آثار ادبی دیگر نه مجنون است و نه رستم یا اسکندر- یعنی نه یک عاشق دلسوخته است و نه پهلوان و یا یک جنگجو. ودر ادبیات غرب خیلی پیش از ما، اودیسه‌ها و دون ژوان‌ها شمشیرها را غلاف کردند. به‌هرصورت جهان‌بینی و دید نویسنده است که اهمیت دارد. آیا در این‌صورت به یک نویسنده قرن بیستمی، نمی‌توان حق داد که در پی حادثه آزمایی و اعمال قهرمانی باشد، مخصوص که امکان قهرمان شدن نداشته باشد؟»*
جلال آل احمد خودش بیشتر قهرمان کتاب‌ها است، تا نوشته‌هایش.
این را کتاب‌هایی که درباره او نوشته شده است، نشان می‌دهد.تا کنون 32 کتاب درباره آل احمد نوشته شده که بیشتر آن‌ها درباره زندگی و شخص او بوده، تا تحلیل و نقدی بر داستان‌ها و نوشته‌هایش. بیشتر نوشته‌ها یا آل احمد را دوست دارند یا با او مخالف‌اند، نوشته‌های او در سایه شخصیتش قرار گرفته‌اند. عنوان چندکتاب که درباره او نوشته شده، بخوانید؛ «آقا جلال به روایت تازه» نوشته محمود گلابدره ای، «جلال آل احمد و گذر از سنت به تجدد» از حسین قاضیان، «تکاپو در یاس» (بررسی اندیشه‌های جلال آل احمد در قیاس با دیگر روشنفکران) نوشته محمدرضاکمالی بانیانی، «سفر مصر و جلال آل احمد و فلسطین» اثر رضابراهنی،« رئالیسم پویا و جلال آل احمد» نوشته محمدحسین دهقانی.
اولین مکتوبی که درباره آل احمد نوشته شده از ویژه نامه‌های مجله «اندیشه و هنر» بوده که تنها نشریه و کتابی است که در زمان حیات خودش درباره او تهیه شده. سال 1343، 5 سال قبل از فوت او این نشریه منتشر شد. در شماره چهارم این نشریه که صاحب امتیاز آن ناصر وثوقی بوده، نوشته‌هایی از سیمین دانشور، م.آزاد، آیدین آغداشلو، شمیم بهار، سیروس طاهباز و محمود کیانوش به چاپ رسیده است. 4 متن از16 متن کتاب در باره داستان‌های جلال است و بیشتر متن‌ها درباره خود جلال.
این ویژه نامه در زمان خودش اثر مهمی بوده. نویسنده‌های این نشریه بی پروا آل احمد را نقد کرده اند. اندیشه و هنر ویژه آل احمد، که هیچ تصویری در آن استفاده نشده و فقط متن است، به بهای 40 ریال که مبلغ کمی‌نیز درآن زمان نبوده عرضه شده است.
اما اولین کتابی که درباره آل احمد نوشته شده «نقدی بر غربزدگی» نوشته داریوش آشوری است. اسم نویسنده کتاب « د. آ. » نوشته شده و ناشر آن مشخص نیست، ولی شماره ثبت دارد. این کتاب که در قطع جیبی به چاپ رسیده 28 صفحه است. آشوری غربزدگی آل احمد را کتاب ناقصی می‌داند. او دراین کتاب نوشته « آل احمد در جست و جوی نخستین گندیدگی‌ها خوب شروع می‌کند، اما خیلی زود به انحراف برداشت دچار می‌شود.» چاپ این کتاب مشخص نیست، اما علی دهباشی که کتاب «یادنامه جلال آل احمد» را نوشته می‌گوید که این کتاب اندکی پس از فوت آل احمد به چاپ رسیده.
«چکامه زخم» هم مجموعه47 شعر است که برای آل احمد سروده شده و اکبر بهداروند آن‌ها را جمع آوری کرده.این کتاب در سال 1372 در 128 صفحه و با قیمت 1300ریال از سوی نشر آوای نورمنتشر شده. مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو، م.آزاد، حسین منزوی، یوسفعلی میرشکاک و علی موسوی گرمارودی از جمله کسانی هستند که شعرشان در این کتاب چاپ شده. بهداروند این کتاب را به 11شاعر، نویسنده و تصویرگر تقدیم کرده است.
از دیگر کتاب‌های مهمی که درباره آل احمد نوشته شده می توان به «عامیانه‌های جلال آل احمد» اشاره کرد. محمدرضا در بیگی مجموعه‌ای از 800 اصطلاح را ازده مجموعه داستان آل احمد گرد آوری کرده و انتشارات جهاددانشگاهی استان سمنان آن را در سال 77 در 201 صفحه با قیمت 7500 ریال منتشر کرده. در کنار هر کدام از عبارت‌ها شکل خواندن آن مفهوم نیز آمده. آل‌احمد ادبیات یک ملت را صادقانه‌ترین تاریخ آن ملت می داند، از این رو این مجموعه تاریخ یک ملت به انتخاب آل احمد است. دربیگی درباره این کتاب می‌گوید:«این کتاب بخشی از پایان نامه دکترایم بود. در این کتاب آل احمد را به عنوان نویسنده‌ای بررسی کرده‌ایم که دنبال فرهنگ فولکلور بوده. بررسی دورنمای ادبی و فکری آل احمد با توجه به استفاده او از عامیانه‌ها آسان‌تر است. او از ادبیات عامیانه زبان معیار استفاده می‌کرده، نه اصطلاحات و عبارت‌های یک قوم خاص. ما سراغ ده مجموعه داستان رفتیم که عبارت‌ها و اصلاحات بیشتری در آن‌ها به کار رفته.»
مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات هم «جلال آل احمد به روایت ساواک» را منتشر کرده. این کتاب در سال 79 به چاپ رسیده و 320 صفحه سند است که در ساواک موجود بوده. سندهای کتاب که مهر خیلی محرمانه روی آن‌ها خورده، درباره هر فرد، انجمن، مراسم و حرکت کوچکی است که مستقیم یا غیر مستقیم به آل احمد مربوط بوده. این کتاب در 5 هزار نسخه و با قیمت 16000ریال منتشر شده. در هرصفحه عکس سند در کنار آن نوشته به صورت خوانا به چاپ رسیده.
یکی از معدود کتاب‌های تحلیلی که درباره آثار جلال آل احمد به چاپ رسیده، «سایه‌های روشن در داستان‌های جلال» است. این کتاب با عنوان فرعی «نقد و بازخوانی ادبیات داستانی 2» توسط نشر گل آذین در سال 85 به چاپ رسیده است.
جواد اسحاقیان این کتاب را در 185 صفحه نوشته است. در این کتاب داستان‌های آل احمد از نظرجامعه شناسی، سبک شناختی، تاریخی و ساخت گرایی بررسی شده اند.
در نوشتن این کتاب از 55 منبع فارسی و 12 منبع لاتین استفاده شده. قیمت سایه‌های روشن 22000 ریال است و در 2000 نسخه به چاپ رسیده. اسحاقیان در گفت و گویی با روزنامه ایران درباره این کتاب می گوید: «من سعی کرده ام وارد مباحثی شوم که در نقد ادبی ما کمتر به آن‌ها توجه می‌کنیم، در واقع من به نقد سبک شناختی توجه کرده‌ام. مدیرمدرسه آل احمد را از منظر سبک شناختی بررسی کرده ام، برپایه اولین نظریه‌های گلدمن.»
«جلال شناسی» نیز که با توضیح ازدیدگاه دشمنانش نوشته شده، در بین کتاب‌هایی که درباره آل احمد نوشته شده، قابل توجه است. این کتاب نقدی است که حجت الاسلام ذبیح الله علی زاده اشکوری برکتاب «جلال و آل احمد» نوشته بهروز خرم، عضو حزب توده ایران، نوشته است. این کتاب 608 صفحه‌ای دفاع از آل احمد، نوشته‌ها، زندگی و اندیشه‌های اوست.
خرم در سال 80 کتاب جلال و آل احمد را در خارج از کشور به چاپ رساند. او در این کتاب رویکرد مثبت آل احمد به دین را زیر سؤال برده، حجت الاسلام علی زاده، در این کتاب علاوه بر پاسخ به نوشته‌های خرم، تفکری که آل‌احمد را وابسته به توده‌ای‌ها و کمونیسم می‌داند، مردود می‌داند و درباره تغییر اندیشه‌ها و زندگی آل‌احمد نوشته است. انتشارات فردوس، که بیشتر کتاب‌های آل احمد را چاپ کرده، این کتاب را با تیراژ 3000 نسخه و با قیمت 42000 ریال منتشر کرده است.همچنین از مهم ترین کتاب‌هایی که درباره آل‌احمد به چاپ رسیده « یادنامه جلال آل احمد» است. این کتاب به کوشش علی دهباشی در سال 1378 و با شمارگان 5000 نسخه از سوی نشر شهاب و به دید منتشر شده.
علی دهباشی تدوین این یادنامه را از سال 56 شروع کرده، این یادنامه جلد اول از مجموعه 4 جلدی است که دهباشی درباره آل احمد جمع‌آوری و نوشته است. جلد اول این مجموعه تاکنون منتشر شده و شامل بخشی از مقاله‌هایی است که درباره زندگی و آثار آل احمد نوشته شده. در این کتاب 860 صفحه ای مقاله‌هایی از آیت الله طالقانی، دکتر علی شریعتی، محمدعلی جمال زاده، سیمین دانشور، عبدالکریم سروش، علی موسوی گرمارودی و بسیاری دیگر از مخالفان و موافقان آل احمد منتشر شده. بیشتر این مقاله‌ها درباره خود آل احمد و اندیشه‌هایش است، تا تحلیل نوشته‌هایش. قیمت این یادنامه که 3 جلد دیگر آن در انتظار مجوز چاپ است، 49000ریال است.
خواندنی ترین کتابی که درباره آل احمد نوشته شده، به قلم سیمین دانشور، همسر اوست، «غروب جلال». این کتاب اولین بار زمستان سال 60 در 48 صفحه منتشر شده. دانشور این کتاب را در دوبخش نوشته، «شوهرم جلال» بخش اول این کتاب است، دانشور در 22 صفحه درباره زندگی و اندیشه‌های آل احمد نوشته. بخش دوم کتاب درباره غروب جلال است، این بخش 19 صفحه‌ای روایت روزهای پایانی زندگی آل احمد و فوت اوست. این کتاب را سال 84 انتشارات «آیینه جنوب» منتشر کرده است، همراه با عنوان فرعی « از آن چه رفته حکایت». دانشور در چاپ دوباره کتاب چند صفحه به بخش‌های شوهرم جلال،غروب جلال و بخشی نیز به کتاب اضافه کرده.
متن بخش آخر درباره خود کتاب غروب جلال، است. دانشور در ابتدای این بخش نوشته است « بارها خواسته ام غروب زندگی جلال را بنویسم و نتوانسته‌ام و حالا هم می‌دانم که چیزی درخور شأن او از چنته برون نخواهم داد، چه زنگار غم هجران باقی است. یکبار اینطور شروع کردم: اینک داستانی کنم پر آب چشم از جلال آل احمد، هرچند من نه بیهقیم و نه او حسنک وزیر که هیچ گاه نخواست باشد.»
* از کتاب «غروب جلال» نوشته سیمین دانشور
