«این راه بی‌نهایت» (واژه نما، واژه نامه و فرهنگ ترکیبات، تعبیرات و اصطلاحات دیوان حافظ) چندی پیش توسط مرکز نشر دانشگاهی منتشر شد.
این کتاب که از سوی پژوهشگران و ادیبانی همچون دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، بهاءالدین خرمشاهی، دکتر ابوالحسن نجفی، دکتر احسان یارشاطر، دکتر احمد کریمی حکاک و... اثری شایسته توجه شناخته شده است، به همت یک ایرانی مقیم لس آنجلس نوشته شده است.
بهرام اشتری که رشته تحصیلی او نرم افزار است و آثاری از قبیل حرکت از بیسیک به سی (ترجمه) و مبانی بیسیک برای کامپیوترهای کوچک (تالیف) را در کارنامه خود دارد، چند سالی هم سردبیر مجله «رایانه» بوده است.
او پس از مهاجرت به آمریکا، ده سال از عمر خود را روی این کتاب گذاشته است و اثری را منتشر کرده است که می‌تواند در کارهای پژوهشی روی دیوان حافظ، مورد توجه و استفاده قرار گیرد.
در سفر وی به ایران فرصتی دست داد که در تحریریه روزنامه همشهری با او درباره کتابش گفت‌وگویی انجام دهیم که می‌خوانید.
- کتاب «این راه بی‌نهایت» برای چه گروهی از مخاطبان منتشر شده است؟
هم می‌شود گفت برای همه و هم می‌شود گفت برای یک گروه خاص! از این لحاظ برای همه است که ممکن است هر کسی که دیوان حافظ را می‌خواند با واژه‌ای برخورد کند که بخواهد معنی آن را بداند.
اما طیف محققان را نیز پوشش می‌دهد. محققان در پی چیزهای دیگری هستند که در این کتاب پیدا می‌کنند. مثلا درباره بسامد واژه‌ها و... از راه مطالعه این کتاب می‌توانند حکم دهند که آیا فلان بیت مال حافظ هست یا نه. ما درباره بعضی استناد برخی ابیات به حافظ، مشکوک هستیم و یکی از راه‌های کشف استناد ابیات، نگرش بسامدی به واژه‌هایی است که در کل دیوان به کار رفته است.
هر نویسنده یا شاعری با تعدادی از کلمات بیشتر مانوس است و آنها را بیشتر به کار می‌برد. اگر با تعدادی از کلمات در بیتی تنها یک بار برخورد کنیم، می‌توانیم بگوییم که آن بیت مال حافظ نیست. در هر حال فکر می‌کنم این کتاب می‌تواند همه اقشاری را که به نحوی دوستدار حافظ هستند، پوشش دهد.
- تا به حال در ایران کاری در این حد انجام شده بود که در بر گیرنده تمام واژه‌ها، تعبیرات و اصطلاحات باشد؟
حدود 17 - 16 سال پیش خانم دکتر صدیقیان واژه نمایی برای دیوان حافظ تهیه کردند که فقط شمارش واژه‌ها بود و به معنی آنها کاری نداشت.
او این کار را بر مبنای حافظ خانلری انجام داد. از لحاظ معنی واژه‌ها که کار واژه نامه است نیز کارهای متفرقه‌ای انجام شده است. مثلا دکتر پرویز اهور تعدادی از واژه‌های حافظ را معنی کرده‌اند. ولی به این صورت که هم واژه نما باشد و شمارش واژه‌ها را بر عهده بگیرد و هم واژه نامه، فکر می‌کنم تنها کتاب کامل د راین زمینه باشد.
- درباره یافتن معنای اصطلاحات و ترکیبات از چه منابعی استفاده کرده‌اید؟
تمام کتاب‌های مورد استفاده را در پایان آورده‌ام اما مثلا لغت نامه دهخدا بیشترین کمک را کرده است. معنی واژه‌ها در طول زمان تغییر می‌کند و من بیشتر می‌خواستم معنی واژه‌ها را در زمان حافظ بیابم. مثلا ما امروزه «بدرقه» را به یک معنی به کار می‌بریم اما در زمان حافظ معنی دیگری داشته است.
سعی من بر این بود که معنای واژه‌ها را در زمان حافظ به کار ببرم. واژه نامه‌هایی که قبل از لغت نامه دهخدا بوده -مثل ناظم الاطبا، آنندراج یا الفهرست- به من کمک کردند تا بتوانم به زمان حافظ نزدیک شوم و معنی واژه‌ها را در آن زمان در فرهنگ بیاورم.
- شما نسخه قزوینی – غنی را به‌عنوان نسخه مرجع استفاده کرده‌اید و در مقدمه دلیل آن را عمومیت داشتن این نسخه ذکر کرده‌اید. آیا عمومیت داشتن این تصحیح دلیل کافی برای به کار بردن آن هست؟
به‌نظر من باید باشد. اگر از من بپرسید بهترین دیوان حافظ کدام است من ممکن است حافظ دیگری را نام ببرم. من خیلی دوست دارم حافظ سایه را به‌عنوان بهترین حافظی که تا به حال تدوین شده نام ببرم ولی عمومیت داشتن به‌نظر من خیلی مهم است.
برای اینکه این کتاب می‌خواهد در یک سطح عمومی استفاده شود. این که من بیایم حافظ سایه را ملاک کار خودم قرار بدهم، هنوز آن عمومیت را ندارد و من فکر کردم که عمومی بودن یک امتیاز ویژه است.
درست است که تصحیح قزوینی - غنی ایراداتی دارد اما جزء تصحیح‌های خوب دیوان حافظ است و من انتخاب بدی نکرده ام. حتی اگر هم عمومی نباشد، دیوان قابل اعتمادی است.
- کار خوبی که مرحوم انجوی شیرازی در تصحیح خود انجام داده این است که ضبط‌های دیگر ابیات را هم در زیرنویس صفحات آورده. شما اصطلاحات ضبط‌های دیگر را هم در فرهنگ آورده‌اید یا خیر؟
من قزوینی- غنی را به‌عنوان مرجع انتخاب کرده‌ام و لی در جاهایی که فکر کرده‌ام اشتباه است، به جاهای دیگر ارجاع داده‌ام و گفته‌ام که این کلمه در قزوینی این طور ضبط شده است و فکر می‌کنم اشتباه باشد و بعد آورده‌ام که مثلا در حافظ به سعی سایه این طور است. از این ارجاعات در لابه لای متن فراوان دیده می‌شود.
- نگارش این کتاب چقدر طول کشید و چطور شد که توسط مرکز نشر دانشگاهی منتشر شد؟
نوشتن این کتاب دقیقا ده سال طول کشید. من این کار را در خارج از کشور در سال 72 شروع کردم و در دی ماه 82 تمام شد. اردیبهشت 83 به ایران آمدم که این کتاب را به چاپ برسانم.
پیشنهاد انتشار آن را در سه جا مطرح کردم که یکی از آنها مرکز نشر دانشگاهی بود و اتفاقا این مرکز اولین جایی بود که جواب مثبت داد. البته انتشار آن سه سال طول کشید. به هر حال مقداری کندی در کارشان هست و من هم از آن انتقاد کرده‌ام اما روند کارشان روند کار سازمان‌های دولتی است و باید پذیرفت که کند است.
- در کار ویرایش هم همکاری با مرحوم حب علی موجانی داشتید؟
بله تقریبا شش ماهی هر روز با هم بودیم و کار را با هم انجام دادیم. بعضی جاها هم اختلاف نظر داشتیم. مواردی بود که من زیر بار نرفته و در مقدمه هم گفته‌ام که مسئولیتش با ویراستار نیست و من خواسته‌ام این طور باشد.
- برای معرفی کتاب به مراکز دانشگاهی خارج از کشور فکری شده است؟
من این کتاب را به دو سه جا فرستاده‌ام و فهرست بلند بالایی از مراکز دانشگاهی و افراد مرتبط هم دارم که توسط دکتر یارشاطر و دکتر محمود کریمی حکاک بنیانگذار مرکز فارسی دانشگاه مریلند به من معرفی شده‌اند. قصد دارم به مرور کتاب را برای آنها ارسال کنم.
- حجم کتاب خیلی زیاد است. کاری درباره نرم افزاری شدن آن نشده است؟
در واقع تخصص من نرم افزار است و تخصص ادبی ندارم و در جایی به صورت آکادمیک ادبیات نخوانده ام. فکر نمی‌کنم کسی به اندازه من میل داشته باشد که این کتاب به صورت نرم افزاری در بیاید. اما متأسفانه چون در ایران حق کپی رایت وجود ندارد و فورا نرم افزار را کپی می‌کنند و حق ناشر و مولف از بین می‌رود، متأسفانه نمی‌توانم این کار را بکنم.
نمونه اش لغت نامه دهخدا است که اگر بخواهید به صورت رسمی آن را خریداری کنید، مثلاباید 10 هزار تومان بپردازید اما در خیابان انقلاب می‌توانید کپی آن را به ارزان‌ترین قیمت ممکن تهیه کنید. این کتاب هم اگر به صورت نرم افزاری دربیاید، به راحتی می‌شود آن را کپی کرد. به خاطر همین فعلا صلاح نمی‌دانم این کار را انجام دهم.
- چرا این کتاب را در مراکز دانشگاهی مرتبط با زبان فارسی در خارج از کشور منتشر نکردید؟
برای من خیلی راحت بود که رنج سفر را بر خود هموار نکنم و این کار را در یکی از مراکزی که در لس آنجلس کتاب‌های فارسی را منتشر می‌کنند انجام دهم. یکی از دلایلی که خواستم این کتاب در ایران چاپ شود این بود که کتاب در آنجا به قیمت دلاری منتشر می‌شد و اگر الان 22 هزار تومان قیمت خورده است، می‌شد 220 هزار تومان.
آیا یک ایرانی می‌تواند این پول را برای خرید کتاب بپردازد؟ پس خریدن آن محدود می‌شد به ایرانی‌های اهل ادبیاتی که در آمریکا هستند. به هر حال کتاب این راه بی‌نهایت در ایران در دسترس مردم قرار گرفته است و به تدریج آن را به مراکز دانشگاهی مرتبط با زبان فارسی در دنیا ارسال خواهم کرد.
