زخم‌هایی که می‌خواستند سال‌های سخت ماندن را کوتاه کنند... جنگ تمام شد اما سایه سنگین آن، در زندگی مرد همچنان گسترده است.
هفته گذشته، هتل عباسی شهر اصفهان میزبان این مردان بود. جانبازانی با شدیدترین آسیب‌های ریوی، که گرد هم آمدند.
تعدادشان زیاد نبود. 300 نفر، نماینده 100هزار بیماری که همگی، با روح‌هایی سترگ، مرهمی برای جسم خسته‌شان می‌جویند.330 حمله شیمیایی عراق به 500 نقطه از خاک ایران، 100 هزار جانباز شیمیایی برجا گذاشت.
مردان و زنانی که امروز پا به 40 سالگی گذاشته‌اند. ویژگی‌های مشترک بسیار دارند. سرفه‌های سخت و خشک و مکرر که از ریه‌های ملتهب و مسموم بر می‌آید، خشکی و خارش پوست که در فصول سرد سال شدت می‌گیرد و آب‌ریزش چشم که نشانه کم بینایی و نابینایی آینده است.
هم اکنون پژوهشکده مهندسی علوم پزشکی جانبازان، نام 55 هزار جانباز شیمیایی را به ثبت رسانده در حالی که گفته می‌شود فهرست بنیاد شهید و امور ایثارگران طویل‌تر باشد.
با این حال از سال گذشته «طرح پایش سلامت جانبازان» در دستور کار بنیاد شهید و امور ایثارگران قرار گرفت. طرحی که به گفته خود مسئولان باید یک دهه قبل اجرا می‌شد. یعنی 10 سال پیش.
دکتر عراقی‌زاده، معاون بهداشت و درمان بنیاد شهید و امور ایثارگران، با بیان اینکه در طرح پایش سلامت جانبازان، پس از تشکیل پرونده سلامت برای هر ۲۰ نفر جانباز، یک نفر پزشک سلامت تعیین می‌شود، می‌گوید: پس از تشکیل این پرونده، پزشکان مذکور به صورت ماهانه در منزل از جانبازان دیدن می‌کنند و هرگاه لازم به بیمارستان یا پزشک باشد، نیاز درمانی آنان مرتفع می‌شود.
معاون بهداشت و درمان بنیاد شهید می‌گوید: در حال حاضر نکته مهم نگرانی‌های مصدومان شیمیایی، خانواده و اطرافیان آنان درخصوص عوارض دیررس و ناشناخته سلاحهای شیمیایی است؛ به‌طوری که عوارض ژنتیکی، بروز ناهنجاری‌های مادرزادی در فرزندان، ایجاد اختلال در سامانه تولید مثل و قدرت باروری مصدومان، ابتلا به سرطان‌ها و بیماری‌های ناتوان‌کننده و شناخته نشده در اثر گاز خردل از جمله این نگرانی‌هاست.
این درحالی است که به گفته مسئولان پاسخ به این نگرانی‌ها نیازمند انجام مطالعات علمی عمیق و توجه خاص مراجع علمی دانشگاهی کشور به‌این مقوله، به‌عنوان یکی از اولویت‌های جدی بهداشتی کشور و تأسیس مرکز ویژه‌ای جهت پژوهش در این مورد است. اما آیا این اقدام در حال انجام است؟
به عقیده دکتر عراقی‌زاده هم‌اکنون درمان این بیماران در داخل کشور و توسط متخصصان داخلی کاملا میسر است و با تحقیقاتی که در آینده انجام خواهد شد و همچنین روش‌های باز‌توانی و داروهای جدید نیاز این بیماران برای اعزام به خارج از کشور کمتر شده است.
اما ظاهرا نظر بعضی از کارشناسان چیز دیگری است. دکتر مهدی بلالی، رئیس مرکز سم‌شناسی پزشکی بیمارستان امام رضا، عضو هیات علمی دانشکده پزشکی دانشگاه مشهد و نایب رئیس شورای علمی مشورتی سازمان بین‌المللی منع سلاحهای شیمیایی که استاد دانشگاه نیوکاسل انگلستان هم هست، در این رابطه معتقد است: متأسفانه در کشور ما شاهد درمان‌های سلیقه‌ای در میان پزشکانمان هستیم و همین امر باعث می‌شود که تعداد زیادی از این بیماران دچار مسمومیت‌های درمانی شوند.
او می‌گوید: از همان اوایل بمباران شیمیایی برای این بیماران کورتون تجویز می‌شد و از همان ابتدا هم تجویز این دارو اشتباه بود چون این دارو در تضعیف سامانه ایمنی بسیار دخیل است و عفونت‌های مختلف افزایش فشار خون و افزایش قند خون را در بیمار ایجاد می‌کند.
به عقیده وی مشکل دیگر ما این بود که پزشکان به اندازه کافی از دوز مناسب این داروها اطلاعی نداشتند. اما اگر از 15 سال پیش داروهای وارداتی به بازار نمی‌آمدند ظاهرا اوضاع از این هم بدتر می‌شد.
چون به گفته دکتر بلالی داروهای ساخت داخل استاندارد نیستند و الان کمتر از 10 سال است که برای این بیماران داروی وارداتی داریم وگرنه تا 15 سال پیش مجبور بودیم از همین داروهای ایرانی استفاده کنیم.
مسئولانی که همایش اصفهان را برپا کردند، معتقدند که مهم‌ترین هدفشان تهیه یک پروتکل درمانی برای بالا بردن کفایت درمانی این بیماران است، چون اگر یک پروتکل درمانی مشخص برای این بیماران داشته باشیم، با چشم باز به درمان آنها خواهیم پرداخت. اما چرا اینقدر دیر؟
دکتر بلالی معتقد است: بزرگترین مشکل ما در این زمینه ناهماهنگی است و اینکه هنوز نتوانسته‌ایم با هماهنگی وزارت بهداشت حتی یک مرکز کنترل سموم داشته باشیم، چون یکی از مشکلات گاز خردل تخریب سلولی و سرطان‌زا بودن این گاز است و متأسفانه خیلی از این بیماران دچار انواع سرطان‌های ریه و لنفوم خون شده‌اند. او تأکید می‌کند ما باید به‌دنبال این باشیم که قبل از تشکیل این توده‌های سرطانی آن را متوقف کرده، تشخیص داده و درمان کنیم.
فراموش شدن حس کشنده‌ای است و کم‌کم به جایی می‌رسی که ترجیح می‌دهی مرده باشی تا اینکه رها شوی.
محمدرضا عبدالکریم‌زاده 45 سال دارد. کارمند آموزش و پرورش است و سال 65 با گاز خردل شیمیایی شده: « از سال 70به بعد عوارض این گاز خودش را نشان داد به‌طوری که الان معده، روده‌ها، کبد و ریه‌ام تخریب‌شده‌اند، البته به غیراز مشکلات حنجره. الان هم خواب و اشتها ندارم، گاهی تا 3-2 روز با کسی حرف نمی‌زنم و خیلی از مواقع پیش می‌آید که حوصله خانواده‌ام را هم ندارم. هرچند وضعیت من برای خانواده‌ام عادی شده و اگر کارم به بیمارستان نکشد تعجب می‌کنند. هرچند حس می‌کنم که آنها هم دیگر حوصله من را ندارند. گاهی حس می‌کنم که کاش فلج می‌شدم یا روی ویلچر می‌نشستم تا...»
درد اساسی همین است: به عقیده دکتر بلالی این افراد به‌دلیل مشکلات تنفسی و خلط سینه اکثرا از وارد شدن به جمع طفره می‌روند و اغلب به خاطر موج‌گرفتگی با خانواده‌هایشان مشکلات اساسی دارند. ضمن اینکه نگرانی از بابت فراموش شدن درست مثل یک کابوس همیشه همراه آنهاست.
علاوه بر این روانشناسان معتقدند که اکثر این افراد دارای افسردگی یا اضطراب به‌خصوص با افکار خودکشی هستند در حدی که روان‌درمانی دیگر برایشان کمک‌کننده نیست. پس با این شرایط چگونه می‌توان انتظار داشت که بیماری که از این اختلالات مزمن رنج می‌برد، به درمان‌های دارویی بیماری جسمی‌اش پاسخ مثبت دهد؟ مشکل همین‌جاست؛ یعنی خیلی از این بیماران به علت همین اختلالات روحی، اهمیتی به درمان جسمی خود نمی‌دهند.
دکتر بلالی می‌گوید: بیماری داشتیم که ریه‌اش تخلیه شده بود و باید به خارج از کشور اعزام می‌شد ولی این بیمار کاملا افسرده شده بود و اهمیتی به این مسئله نمی‌داد.
استاد دانشگاه نیوکاسل انگلستان با بیان اینکه از همان ابتدای بمباران شیمیایی که آثار بالینی را ثبت می‌کردیم، متوجه شدیم که علائم روانی این بیماران حتی بیشتر از بیماران مبتلا به موج‌گرفتگی است، ادامه می‌دهد: البته این اختلالات با استرس ناشی از جنگ یا موج‌گرفتگی اشتباه گرفته می‌شد، اما گاز خردل فراتر از تمام اینها اختلالات روانی و عصبی زیادی را ایجاد می‌کند ولی خیلی از کمیسیون‌های پزشکی این اختلالات را تشخیص نمی‌دهند و این در حالی است که مشکلات روانی سیر درمان را کند می‌کند برای همین مداخلات درمانی ضروری است و روان‌درمانی خیلی بهتر از دارو درمانی روی این بیماران جواب می‌دهد.
سال‌های سیاهی
دهان که باز می‌کند و صدایش را می‌شنوی، یاد از کرخه تا راین می‌افتی. صدایی گرفته، خش‌دار و از ته گلو. انگار که صد سال است سرماخورده. صدایش هوا را زخمی می‌کند. صدایی که از گلویی زخم‌خورده بیرون می‌زند. (واژه‌ها کجا هستند؟ نگرانم که این توصیف‌ها بس نباشد، نگرانم که هیچ کس نفهمد که صدایی که شنیدم چگونه بود؛ صدایی که سرم را جلو برده بودم تا بشنوم. با آخرین توان حرف می‌زد و برای گفتن هر جمله، گردنش را بالا می‌کشید....)
مهدی امید 44 ساله است.17 ساله بود که در عملیات فاو سال 62 توسط گاز خردل که کاملا در مجاورتش بود، شیمیایی شد و به بیمارستان اهواز انتقال یافت: «بعد از آن در یکی از بیمارستان‌های شیراز یک ماه ونیم بستری بودم از آن سال به بعد هر سال 10 تا 15 مرتبه بستری می‌شوم، وضعیت جسمی‌ام روز به روز بدتر می‌شود و 4 سال است که به طور کلی از کار افتاده شدم. این 4 سال سیاه‌ترین روزهای زندگی‌ام بودند.»
دکتر مهدی ملک‌نژاد، فلوشیپ دانشگاه علوم پزشکی مشهد و متخصص ریه به عوارض گوارشی ناشی از مجاورت با این گاز اشاره می‌کند و می‌گوید: «عوارض گوارشی این عارضه به صورت تهوع و استفراغ هستند. همچنین تنگی تراشه ممکن است در اثر مجاورت با این گاز به وجود بیاید و غضروف‌های تراشه را دچار اختلال کند.»
وی با اشاره به اینکه بیماری‌های تنفسی در تمام دنیا چهارمین علت مرگ و میر است که اشکال مختلفی دارد، ادامه می‌دهد: «شایع‌ترین این بیماری‌ها به شکل برونشیت مزمن است که شامل جانبازان شیمیایی هم می‌شود، در این بیماری سامانه مژک‌های تنفسی دچار اختلال می‌شود ولی منجر به سرطان ریه نمی‌شود چون سرطان ریه شامل افرادی می‌شود که در مجاورت طولانی‌مدت با این گاز باشند. علاوه بر آن آنفیزم و فیبروز ریه و تنگی تراشه از دیگر عوارض مزمن مجاورت با این گاز هستند. رفلاکس معده نیز در این افراد اگر مبتلا به آسم باشند در 70درصد موارد دیده می‌شود.»
به گفته این متخصص، باز‌توانی ریوی علاوه بر اینکه باید احتیاط شود تداخلات دارویی برای این افراد به وجود نیاید، باید در رأس درمان این افراد قرار گیرد چون این بیماران مشکلات همزمان دارند؛ مثلاً بیماری که از داروهای اعصاب استفاده می‌کند، این داروها عوارض مختلفی دارند و می‌توانند منجر به اختلالات متنوعی در فرد شوند. با بالا رفتن سن تشدید می‌شوند و قابل بهبود کامل نیستند. اما آیا می‌توان به درمان‌پذیر‌بودن بیماری این افراد امید داشت؟
دکتر ملک‌نژاد با اشاره به اینکه درمان‌پذیری این بیماران بسته به شرایط مجروح شدن و داروهایی که استفاده کرده‌اند متفاوت است، می‌گوید: فردی که با یک عامل در غرب کشور مجروح شده با کسی که در جنوب کشور مجروح شده ممکن است درمان‌پذیری‌اش متفاوت باشد.
با این حال به گفته این متخصص این بیماری درمان قطعی ندارد و کنترل آن علامتی است: «با این حال باز‌توانی در این بیماران از درمان مهم‌تر تلقی می‌شود چون عوارض ریوی دوره‌های عود و فروکش دارد و به همین دلیل باز‌توانی نباید نادیده گرفته شود.»
بی‌صدا فریاد کن!
تمام جانبازان با خانواده‌هایشان به اصفهان آمدند چون اعتقاد مسئولان بر این است که تضمین‌کننده سلامت این افراد خانواده‌های آنها هستند.
اما معیار انتخاب این بیماران بر چه اساسی است؟ شدت ضایعه مهم‌ترین عامل انتخاب این بیماران بود. در حال حاضر این بیماران را می‌توان در 3 گروه ضایعات خفیف، ضایعات غیرفعال، شدید و متوسط جای داد و این در حالی است که بیش از 90 درصد از آنها ضایعه غیرفعال دارند.
چون کاربرد گاز خردل به این صورت است که 3 تا 5 درصد باعث مرگ و میر می‌شود، تا حدود 20 درصد باعث درجاتی از معلولیت می‌شود و بقیه افراد می‌توانند مدتی بدون معلولیت سپری کنند یعنی افرادی که مبتلا به ضایعات غیرفعال هستند و باید منتظر باشند تا علائم بیماری خودش را نشان دهد.
در این شرایط چون حتما باید درجاتی از آسیب‌دیدگی وجود داشته باشد، پس فقط 50 هزار نفر از کل 100 هزار نفر جانباز با آسیب ریوی در بنیاد شهید پرونده پزشکی دارند.
«تنها جرم من این است که جانباز زیر 50 درصد محسوب می‌شوم و همین برای مسئولان دلیل خوبی است که تمام مسئولیت پیگیری‌های درمانی را به عهده خودم بسپارند.»
مهدی چوگانی، جانباز 30 درصدی است که مبتلا به آسیب شدید ریوی است. می‌گوید پزشکم هشدار داده که با این تخریب ریه تا 4 ماه بیشتر زنده نیستم ولی این‌طور به من فهمانده‌اند که تا حد مرگ باید حالم وخیم باشد تا به‌عنوان جانباز تحت پوشش خدمات آنها قرار گیرم.
در حالی‌که داروهای گران‌قیمت و نایابش را به من نشان می‌دهد و از گرفتاری‌هایش در تهیه این داروها نالان است، می‌گوید: الان هر چند وقت یکبار امثال من را در یک همایش جمع می‌کنند، نسبت به خدمات‌رسانی به امثال ما ابراز مسئولیت می‌کنند و همه‌جا خدماتشان را با صدای بلند فریاد می‌زنند، با این‌حال، باز هم فکر می‌کنم فریاد ما به گوش آنها که باید، نمی‌رسد.
عامل اعصاب، با چاشنی خردل
در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، عوامل شیمیایی مختلفی توسط عراق علیه ایران مورد استفاده قرارگرفت. بر اساس گزارش‌های مستند، بیشترین عامل شیمیایی استفاده شده در طول جنگ، عوامل اعصاب و سپس گاز خردل است.
گازهای اعصاب عمدتا دارای اثر کشنده و اثرات ناپایدار به محیط و بدن انسان هستند و عوارض دراز‌مدت مشخص برای آن شناخته نشده است. اما گاز خردل به‌دلیل اهمیت خاص خود و مکانیسم اثر بر DNA سلولی، دارای آثار و عوارض دیررس است.
عوارض اصلی دراز‌مدت گاز خردل عمدتا در سامانه تنفسی، چشم‌ها و پوست‌ها تظاهر می‌کنند که شدت آن بستگی به میزان تماس با گاز خردل و میزان مقاومت فرد در مقابل آن دارد.
عوارض مزمن ریوی ناشی از خردل به صورت مختلف از نظر کلینیکی بروز می‌کند که عوارض مزمن ایجاد شده شامل برونشیت مزمن، فیبروز ریه، آسم، و تنگی در تراشه است.
