اگر بتوانیم این جانور دوست داشتنی را حفظ کنیم، به معنی آن است که پله های پایین تر زنجیره حیات - یعنی علف خواران، جوندگان، پوشش گیاهی، خاک ... - کم و بیش حفظ شده است و به همین دلیل انسان هم که خود جزئی از مجموعه طبیعت است، در شرایط قابل قبول زیستی قرار دارد. پس، بقای یوز نشان خوبی برای بقای انسان است.
کالبد شناسی (Anatomy) یوزپلنگ، نمونه ای از شاهکارهای زیستی در استفاده از امکانات بوم شناختی است؛ این جانور حد اعلای تخصص را برای دویدن در دشت ها و شکار طعمه با تکیه بر سرعت، به دست آورده است.
چه یوزپلنگ ایرانی (آسیایی) و چه خویشاوندان آفریقایی آن، در مناطق باز و کفی زندگی کرده اند و در شرایط عادی، زیستگاه های کوهستانی را نمی پسندند و حداکثر در جاهای تپه ماهوری که مناسب برای دید زدن و شروع اولیه دو است، به سر می برند.
اما، عکس هایی که در دو سه سال گذشته با دوربین های تله ای از یوز ایرانی گرفته شده، تقریباً همه جا یوز را با پس زمینه ای از کوه (و نه تپه های کوتاه) نشان می دهد و جالب توجه تر از همه، فیلمی است که به تازگی از یوز در کوه «آشیانه عقاب» منطقه توران گرفته شده است.
در این فیلم که در روز ۲۳ مرداد از شبکه دوم سیما پخش شد، یوز ایرانی همچون پلنگ در کوه می رفت و یک تصویر از آن فیلم هم که در روزنامه همشهری ۳۰ مرداد چاپ شده است، پرهیب چشم نواز حیوان را روی یال کوه نشان می دهد. واقعیت این است که مناطقی که امروزه در کشور ما زیستگاه یوز به شمار می رود، مناطق کوهستانی هستند: کوههای پارک ملی توران، کوهستان نای بندان طبس، دره انجیر یزد، ... و حتی در مناطق دشتی که احتمال زیست یوز در آنها می رود - مانند پارک ملی کویر و میان دشت - نقاط نزدیک به کوههای آنجا یعنی سیاه کوه و ارتفاعات ۱۵۰۰ - ۱۴۰۰ متری اطراف میان دشت، نقطه های امید هستند.
ماجرا چیست؟ آیا در گفته همه کارشناسانی که یوز را دشت زی خوانده اند، خللی هست؟! نه، اما این نکته کمتر گفته شده است که کوهها آخرین پناهگاه حیات وحش دشت زی هم هستند.
دشت ها از دیرباز، جولانگاه آدمی بوده است، چرا که کشاورزی و دامپروری و ساخت و ساز در آنها ساده تر بوده است و امروزه هم، شکار در دشت به ویژه با استفاده از موتورسیکلت و خودروهای قوی به راحتی انجام می شود، اما در کوهستان رفت و آمد سخت تر است.
در عین حال، در محیط های کوهستانی، بارندگی و در نتیجه گیاه بیشتر است که این، امکان ادامه حیات را به علف خواران (حتی جبیر که دشت زی است) می دهد، و یوز هم که به دنبال جبیر و دیگر طعمه های مورد علاقه خود است، به سوی کوه کشیده می شود.
پرسش دیگری که ذهن را ممکن است به خود مشغول کند، این که یوز با آن اندام کاملاً تخصص یافته برای دویدن و زندگی در دشت، چگونه ممکن است در کوه به حیات ادامه دهد؟ درست است که حیات وحش بسیار آسیب پذیر است و تطبیق یافتن آن با شرایط جدید به سادگی و سرعت ممکن نیست و فقط با گذر از آزمون های پرخطا و مرگبار، بر پایه انتخاب طبیعی، میسر است، اما در عین حال، حیات سرسخت است.
میل به زندگی، تمامی حلقه های زیست را وادار به استفاده از هرگونه امکان کوچک و هر مهارت ممکن برای بقا می کند. اگر سرعت نابودسازی زیستگاه ها از حدی فزون تر نشود و گستره زیستگاه هم از حدی کوچک تر نشود (این حدها، بستگی به جثه زیستمند، عادت غذایی آن و پاره ای عوامل دیگر دارد) می توان امیدوار بود که گونه ها با کاربست «خلاقیت»هایی ویژه به زندگی خود - البته در جمعیتی کوچک تر - ادامه دهند.
نتیجه: کوه ها، چه از حیث وجود گونه های بومی (endemic) خود و چه از نظر پناهگاه بودن برای پاره ای گونه های «خارجی» (exotic) در بعضی موارد، جایگاه مهمی در حفظ تنوع زیستی دارند؛ حفاظت از کوهها، نگاهبانی زندگی است.
نکته:در فیلم باارزشی که بخشی از آن در روز ۲۲ مرداد از شبکه دوم سیما نشان داده شد، یک نکته منفی هم به چشم می خورد: هنگام صحبت مدیر گروه فیلمبرداری با یکی از محیط بانان منطقه توران، در محلی که از یوزپلنگ فیلمبرداری شده بود، آتش پر شعله ای روشن بود.
آن محیط بان عزیز هم مرتب، شاخه هایی را در آتش می ریخت که به نظر می رسید، شاخه های پسته وحشی یا درختچه بومی دیگری است.
با توجه به این که هر گونه برداشت گیاهان (حتی چوب های خشک و پوسیده) در پارک های ملی ممنوع است و نظر به این که روشن کردن آتش در طبیعت، از عادت های نادرست بسیاری از هم میهنان ما است، لازم است که از این گونه کارها (که شاید به قصد ایجاد جاذبه های بصری در فیلم و یا برحسب عادت شکارچیان! انجام می شد) خودداری شود و به ویژه از نمایش آن در برنامه های زیست محیطی جلوگیری شود.
* مدیر گروه دیده بان کوهستان انجمن کوه نوردان ایران
