سید حسین بحرینی عضو قطب علمی شهرسازی و توسعه شهری پایدار دانشگاه تهران که یکی از نخستین محققان در زمینه آلودگی هوای پایتخت است، برای اولین بار نظریه نقش «جزایر حرارتی» و «جریان باد» را در آلودگی هوای تهران ثابت کرده و هنوز هم برای رسیدن به هوای پاک بر همین باور است.
به بهانه 29 دی ماه «روز هوای پاک» ايرنا با این استاد پیشکسوت گفت‌وگو كرده است
- «جزایر حرارتی» چگونه به مطالعات شما درباره آلودگی هوا راه پیدا کرد؟
مطالعات ما سال‌ها پیش و بر اساس فرضیه «جزایر حرارتی» انجام شد. تا آن زمان هیچ تحقیقاتی در این باره نشده بود. بر اساس مطالعات و با توجه به تجارب و بازدیدهایی از کشورهای اروپایی، آمریکا و ژاپن مخصوصا شهرهایی که دچار آلودگی هوا بودند داشتم، فکر می‌کردم آلودگی هوا مهمترین مساله تهران است که باید روی آن کار شود.
در آن زمان هم هوای تهران آلوده بود اما نه بشدت امروز. در این طرح تحقیقاتی که در دانشکده معماری شهرسازی دانشگاه تهران انجام شد، برای اولین بار 'تونل باد' ساختیم و مسیر حرکت باد را در شهر تهران بر اساس ماکت‌هایی که از این شهر و ساختمانها، خیابان‌ها و میدان‌ها ساخته بودیم شبیه سازی کردیم. تا آن زمان درباره 'باد' هم کار علمی و پژوهشی انجام نشده بود. در نهایت فرضیه ما درباره جزایر حرارتی در تهران به اثبات رسید.
- چند نقطه را توانستید به عنوان جزایر حرارتی شناسایی کنید؟
آن زمان سه نقطه را به عنوان جزایر حرارتی در تهران شناسایی کردیم که شامل بافت مرکزی شهر (منطقه 12)، فرودگاه مهرآباد و شمال شهر آنجایی است که ساختمان‌های مرتفع با نماهای سنگی و فلزی متراکم هستند. فرضیه ما این بود که با توجه به حرارتی که در تهران به خاطر فعالیت‌های مختلف یا وجود ساختمانها و خودروها، پدیده‌ای به اسم 'جزایر حرارتی' شکل می‌گیرد. مفهومش این است که این نقاط، به علت مصالح ساختمانها، آسفالت، سنگ‌ها یا سقف خانه‌ها یا فعالیت‌های صنعتی و فرودگاه حرارتی تولید یا متصاعد می‌کند که آنها را گرم‌تر از مناطق اطراف خود می‌کند و در نتیجه روی جریان 'باد' تاثیر می‌گذارند.
به این ترتیب باد موثری که نیاز داریم در ارتفاع کم آلاینده‌ها را تخلیه کند، آنقدر بالا می‌رود که به هیچ وجه نمی‌تواند آلاینده‌های متمرکز شده را پراکنده کند. این مطالعه را با استفاده از عکس‌ها و تصاویر ماهواره ای (که آنموقع با دردسرهای زیاد خریداری کردیم) اثبات کردیم. این اولین تجربه، در آن زمان برای ایران بی‌نظیر بود. در مراحل بعد از طریق دانشجویان آن را ادامه دادیم و متوجه شدیم در بسیاری از نقاط شهر جزایر حرارتی تکثیر پیدا کرده است.
- این اتفاق چرا در تهران به یک مساله حاد تبدیل می‌شود؟
تهران بیش از ظرفیت خود جمعیت و خودرو دارد اما این شرایط در بسیاری از شهرهای بزرگ دنیا حاکم است. آن چیزی که شرایط تهران را حاد کرده، موقعیت جغرافیایی آن است. زیرا از سه طرف در محاصره کوه است، گویی در انتهای یک کاسه قرار دارد. این مساله باعث می‌شود باد سالم که از جنوب غربی وارد شهر می‌شود و به سمت شمال شرقی می‌وزد همه آلاینده‌ها را در این کاسه جمع کند. بنابراین در آن زمان به این نتیجه رسیدیم که باید برای خروج از وضعیت سکون راهی پیدا کرد.
- راهکار شما برای این وضعیت تهران چه بود؟
چیزی که مسلم است و می‌توان گفت اولا در تهران نقاط مختلفی هستند که وضعیت جزایر حرارتی در آنها وجود دارد بر تراکم و سکون آلاینده‌ها به شدت اثر دارد و آن را تشدید می‌کند. آزمایش‌هایی که انجام دادیم نشان داد که اگر بدنه آبی بزرگ در شرق تهران (به عنوان نمونه در منطقه تهرانپارس) همچون یک دریاچه مصنوعی ساخته شود این مساله باعث اختلاف درجه حرارت بین شرق و غرب تهران شده و باعث حرکت هوا می‌شود و از تمرکز آلاینده‌ها در شهر جلوگیری می‌کند. این نتیجه قابل دفاع بود. آن موقع به شهردار وقت و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست این موضوع را اطلاع دادیم ولی متاسفانه توجهی به آن نشد. حتی وقتی داشتیم از تحقیقات نتایج عالی می‌گرفتیم مقامی در دانشگاه هم با ادامه مطالعات مخالفت کرد.
- براساس این یافته‌ها جانمایی دریاچه چیتگر در غرب تهران اشتباه است؟
دقیقا. این دریاچه درست نقض غرض است. متاسفانه پروژه‌هایی که در شهر تهران و یا شهرهای دیگر انجام می شود اصلا از روی تحلیل و مطالعات علمی نیست بلکه بر اساس یکسری مسائل ظاهری، سلیقه ای و سیاسی است. در مورد چیتگر نیز اینها فقط می خواستند یک بدنه آبی وجود داشته باشد که تصویر چراغ ها در آن منعکس شود و منظره زیبایی بیافریند و تفریحی باشد. نمونه دیگر ساخت تونل صدر و طبقه دوم آن با هزینه گزاف است، در حالی که هیچگونه مطالعه درباره اثرات آن روی آلودگی هوا و ترافیک و مسائل مختلف صورت نگرفته است. من شکی ندارم که پل صدر روی آلودگی هوای تهران اثر دارد، ایستگاه پایش هوای آن منطقه نشان می دهد که از زمان بهره برداری روزهای آلوده بیشتری ثبت شده است. همان منطقه به علت ساختمان های عجیب و غریب و سکون هوا، هر روز آلودگیش بیشتر می شود. اینها همه اشتباهات بزرگی است که رخ داده است.
*این مطالعه درباره دمای تهران هم صدق می‌کند؟
این کار مربوط به درجه حرارت در مقیاس کلان تهران هم می شود. در مطالعاتی که در 'تونل باد' انجام دادیم که بسیار دقیق و علمی بود و مدل های کامپیوتری آن را تایید کرد این بود که بتوانیم اختلاف درجه حرارت را بین شرق و غرب ایجاد کنیم. لازمه این امر وجود یک بدنه آبی در شرق تهران است تا هوا از حالت سکون درآید. بارها به مقامات گفته ام، که با کمک سایر دستگاه ها هم می شود مساله جزایر حرارتی را حل کرد و و هم روی تغییر دما تا حدود زیادی تاثیر گذاشت. ما این مساله را 20 تا 30 سال پیش که تازه داشت شروع می‌شد و شدت می گرفت جدی گرفتیم چون به عنوان یک دانشگاهی احساس مسئولیت می‌کردیم. الان آقایان به صورتی از آن صحبت می‌کنند که گویی کشف جدید کردند.
- تجارب جهانی در این باره چه می گوید؟
به طور نمونه وضعیت شهر اشتوتگارت (آلمان) از تهران خیلی بدتر بود اما راهکارهایی انجام دادند. این مساله ثابت شده است که وقتی شرایط مهیا باشد، باد، آلاینده‌ها را به بالا هدایت می‌کند. به جای آن هوای پاک می‌آید و تهویه طبیعی انجام می‌شود. اشتوتگارت نیز طرح جامع شهر را به صورتی تغییر داد که شبکه‌های جنوبی و شمالی عبور هوا (خیابان‌هایی که مرکز شهر را به دامنه کوه متصل می‌کرد) باز شود.
در تهران هم باید کاری شود که راه‌های تنفس بین شهر و بدنه‌های کوهستان بوجود بیاید، این طبیعی‌ترین، کم هزینه‌ترین و پایدارترین روشی است که می‌توان اجرا کرد. اکنون متاسفانه بدترین و مضرترین نوع ساخت و سازها در تهران انجام شده، یعنی عملا به جای باز کردن راه تهویه، جلوی آن را دیوار ساختیم. به طور مثال ساخت و ساز در شمال شهر از این نمونه است، به طوری که گاهی میزان آلودگی شمال شهر از جنوب بدتر است. شاید این بیشتر به یک طنز شبیه باشد اما الان بهترین نقطه برای زندگی در تهران، بهشت زهرا است چون هوای آنجا تمیزتر است.
- با این اوصاف جهت گیری اقدامات مقابله با آلودگی هوا را رد می‌کنید؟
الان کارگروه اضطرار آلودگی هوا تشکیل می‌شود و مدارس را تعطیل می‌کند. در واقع راه حلی که در رابطه با این مساله و پدیده ارائه می‌دهیم واقعا انفعالی است و ضد آن چیزی است که خصوصیات انسانی ایجاب می‌کند که با عقل باید پیشگیری کنیم، قبل از اینکه مقیاس اتفاقات بد به اینجا برسد.
- ما اکنون قانونی نداریم که روی اثرات ساخت و سازهای شهری از نظر تاثیر آنها بر محیط زیست و یا آلودگی هوا نظارت کند؟
خیر. واقعا هیچ قانونی نداریم که دستگاه‌ها را موظف کند. تنها چیزی که داریم همان ارزیابی زیست محیطی است. با این حال من از بزرگترین پروژه‌های ایران مطلع هستم بسیاری از آنها حتی ارزیابی زیست محیطی (EIA) ندارند. در حال حاضر خیلی از پروژه‌های بزرگ تهران هم روی جزایر حرارتی و هم جهت باد مفید برای شهر تهران، تاثیر منفی دارند و هیچکدام به این مساله توجه نکرده‌اند.
- ماده 21 قانون هوای پاک، وزارت راه و شهرسازی را موظف کرده هنگام تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی شهرها به نحوی برنامه‌ریزی کند که فصل جداگانه‌ای از مطالعات طرح به بررسی مسائل زیست محیطی اختصاص یابد و طراحی آنها متناسب با شرایط اقلیمی معیارهای زیست محیطی مورد تایید سازمان حفاظت محیط زیست و ضوابط شرایط و استانداردهای پیوست سلامت مورد تایید وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی باشد. آیا این ماده به حل مشکل آلودگی هوا منجر نمی‌شود؟
خیلی مقررات و ضوابط داریم که فقط روی کاغذ است و هیچگاه عملی نمی‌شود، این هم از همان دسته است. این بند آنقدر کلی، مبهم و غیرعملی است که هیچ مشاوری نمی‌تواند آن را انجام دهد، از سوی دیگر فوق‌العاده هزینه بر است. اگر می‌خواستند این بند عملیاتی شود باید تمام جزئیات، استانداردها، دستورالعمل‌ها و ضوابط باید به پیوست توضیح داده شود. تنها چیزی که می‌توانیم بگوئیم این است که این بند ابدا اجرایی نیست و بیشتر شبیه یک شوخی بزرگ است.
- به نظر شما بین اقدامات فوری که اکنون برای آلودگی هوا اجرا می‌شود، مثل طرح زوج و فرد و جزایر حرارتی کدام در اولویت است؟
معلوم است که آن چیزی را که کار کردم و معتقدم که می‌تواند موثر باشد در اولویت می‌دانم. البته برای کاهش آلودگی هوا مجموعه‌ای از کارها، از اقدامات کوچک مثل موتور خودرو و سوخت تا کارهای بزرگ، را می‌توان انجام داد اما من نظرم این است که اگر قرار است در مدت کم کارهای اساسی انجام دهیم بهترین عامل همان باز کردن مسیر جریان 'باد' است. یکی اینکه جزایر حرارتی را که در متراکم کردن آلاینده‌ها تاثیر دارد و به صورت وارونگی در تهران خود را نشان می‌دهد باید مرتفع کرد و دیگری ساخت دریاچه مصنوعی در شرق تهران است.
- در این طرح برج‌های شمال شهر چه سرنوشتی پیدا می‌کنند؟ باید آنها را جابه جا کرد؟
نمی‌گوئیم برج‌ها را از سر راه بردارند. این مساله راه حل‌هایی در طراحی فضاهای شهری دارد، مثلا اطراف برج‌ها را به جای آسفالت باید فضای باز و فضای سبز کنند. مهم این است که این مفهوم را متوجه شوند و در کل شهر از آن استفاده کنند.
- بنابراین پیشنهاد مشخص شما برای حل مشکل آلودگی هوای تهران نوعی تحول در شهرسازی یا بازنگری در طرح جامع شهری است؟
نجفی شهردار تهران وقتی آمد، گفته بود که نمی‌داند باید از کجا شروع کند. خیلی دوست داشتم به او بگویم در همه دنیا در این زمینه مطالعاتی شده و در تهران هم مطالعات مفصلی صورت گرفته است. اما آنهایی که بعدها آمدند به جای حل مساله رفتند برج میلاد و تونل ساختند. حدود 20 سال پیش نیز شهردار وقت به دنبال پاسخ این مساله بود که 'چکار باید کرد'.
شهرهای موفق دنیا مجموعه شاخص‌هایی موسوم به 'شاخص‌های کیفیت محیط'دارند که اولویت‌های آنها را نشان می‌دهد، برای تهران نیز پنج سال مطالعه کردیم و شاخص‌های توسعه پایدار شهر و شاخص‌هایی که کیفیت محیط شهر تهران را تامین می‌کند را معرفی کردیم. این شاخص‌ها چند دسته هستند. از میان دسته اول که شامل سه شاخص و نیاز اساسی است، هوا در اولویت اول قرار دارد. بعد از آن به آب و غذا می‌رسیم و بعد هم ایمنی و امنیت مطرح می‌شود. قرار بود اینها مبنای کار مدیران شهری قرار گیرد اما متاسفانه وقتی مطالعات به پایان رسید، شهردار تهران تغییر کرده بود، بنابراین رفتیم و آن را به سازمان محیط زیست تحویل دادیم. این مطالعات هیچگاه مورد توجه مدیران شهری قرار نگرفت. 2 جلد با پنج هزار صفحه در قفسه کتابخانه من الان دارد خاک می‌خورد و من غبطه می‌خورم که اگر این مطالعات در جای دیگری در دنیا بود از ذره ذره اش استفاده می‌شد.
- این مطالعات هنوز هم قابل استفاده است؟
بله قطعا. شهرداری تهران، شورای شهر، وزارت مسکن و استانداری همه متولی هستند و می‌توانند از آن استفاده کنند. چون اقداماتی که هنوز در تهران انجام می‌شود خلاف یافته‌های علمی است. پروژه نواب و صدر و تمام توسعه‌هایی که در تهران صورت می‌گیرد روی آلودگی هوا تاثیر منفی دارد. اما من حالا بعد از 30 سال از ذکر مصیبت خسته شدم. از بس گفتیم و کسی گوش نکرد و کاری نکرد. آلودگی هوا بود، حالا بحران آب و زمین لرزه هم اضافه شده است. تهران شده است شهر بحران‌ها. بارها اساتید گفتند ما چه کنیم من اما الان تسلیم هستم، دیگر کاری از ما برنمی آید. فقط توکل کرده‌ام بر خدا.
نظر شما