معرفی کتاب نظریه‌ها و مفاهیم اساسی دولت الکترونیک

این کتاب توسط انتشارات امیرکبیر به عنوان دهمین مجلد از مجموعه فرهنگ، رسانه و فضای مجازی این انتشارات وارد بازار نشر شد. کتاب نظریه‌ها و مفاهیم اساسی دولت الکترونیک تألیف دکتر سید سعیدرضا عاملی در شش بخش شامل مقدمه، چهار فصل و نتیجه‌گیری به بررسی نظریات و رویکردهای مفهومی پیرامون دولت الکترونیک پرداخته است.

مقدمه کتاب پس از طرح بحث و شرح مقدماتی مسائل مفهومی در شکل‌گیری دولت الکترونیک، نگاهی به تاریخچه دولت الکترونیک و آغاز روند دولت الکترونیک انداخته است. در ادامه این تاریخچه، بر مطالعه موردی و تجربه موفق دولت الکترونیک کره جنوبی به‌مثابه اولین دولت الکترونیک در جهان تمرکز شده است. مؤلف در شرح نگاه تاریخی به دولت الکترونیک بر توجه به الزامات فناورانه هر دوره اشاره می‌کند و معتقد است مفهوم دولت الکترونیک و سطح مجازی‌بودن دولت و فرآیندها و روندهای اداری دولتی تابعی از پیشرفت‌های فناورانه و توسعه فناوری‌های زیرساختی فضای مجازی است. مؤلف همچنین معتقد است که از دیگر عواملی که همسویی دولت را با توسعه فناوری الزامی می‌کند میتوان به این امر اشاره کرد که با گسترش نفوذ فناوری‌ها در جامعه، انتظارات شهروندان از دولت در شیوه ارائه و کیفیت خدمات و اطلاعات افزایش یافته است.

فصل اول کتاب با عنوان رویکردهای مفهومی به دولت الکترونیک به مسائل مختلف مفهوم‌شناختی و نظری پیرامون دولت الکترونیک پرداخته است. این فصل با شناخت‌شناسی دولت الکترونیک آغاز می‌شود. بحث با تفاوت میان دولت الکترونیک و حکمرانی الکترونیک ادامه می‌یابد و روندهای فناوری دولت الکترونیک بررسی می‌شود. پس از طرح اهداف دولت الکترونیک، به گونه‌شناسی مدل‌های مختلف دولت الکترونیک پرداخته شده است و مزایای مدل¬های دولت الکترونیک مورد اشاره قرار می‌گیرد.
در ادامه این فصل محدودیت‌ها و چالش‌های دولت الکترونیک طرح می‌شود. چالش‌های دولت الکترونیک در دو سطح مرتبط با دولت و مرتبط با شهروندان مطرح می‌شود که چالش‌های مرتبط با دولت شامل موانع زیرساختی، اقتصادی، سازمانی و استراتژیکی هستند و چالش‌های مرتبط با شهروندان مشتمل بر شکاف دیجیتالی، عدم‌پذیرش فناوری، حریم خصوصی، امنیت فناوری، فقدان آموزش و مهارت، سواد الکترونیک پایین و موانع فرهنگی است. در ادامه بحث چالش‌ها، راهکارهایی نیز برای پاسخ به چالش‌های دولت الکترونیک طرح می‌شود.

بخش مهم دیگری که در این فصل به آن پرداخته شده، رویکردهای نظری به دولت الکترونیک است؛ از جمله رویکرد فرآیندمحور، رویکرد مدیریتی، رویکرد تجارت الکترونیک، رویکرد همکاری‌محور، رویکرد قانونی، رویکرد دانش‌مدار، رویکرد سازمانی، رویکردهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی و در نهایت رویکرد شهروندمحور. پس از طرح مباحثی همچون پذیرش دولت الکترونیک و رویکردهای نظری به پذیرش آن، مؤلف به موضوع ارزیابی دولت الکترونیک پرداخته است. در این بخش، مدل‌های اندازه‌گیری ارزش، مدل‌های موفقیت و مدل‌های کیفیت خدمات دولت الکترونیک مطرح شدند و در ادامه آمادگی دولت الکترونیک و شاخص‌های آن بررسی شده‌اند.
رویکردهای مفهومی به دولت همراه عنوان فصل دوم کتاب است که با بحث پیرامون شناخت دولت همراه آغاز می‌شود و سپس روندشناسی دولت همراه به اهداف پدیدآیی دولت همراه مورد توجه قرار گرفته است. مؤلف با طرح گونه‌شناسی مدل‌های دولت همراه، به شرح مزایای آنها و همچنین محدودیت‌ها و چالش‌های دولت همراه و گونه‌شناسی خدمات دولت همراه می‌پردازد. رویکردهای نظری به دولت همراه بخش بعدی است که در نهایت به بحث پذیرش دولت همراه و آمادگی الکترونیک دولت همراه منتهی می‌شود.

فصل سوم این کتاب به مدل‌های بین‌المللی پیاده‌سازی دولت الکترونیک پرداخته است. از جمله مدل‌هایی که در این فصل مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته، مدل‌های دولت الکترونیک در کشورهای در حال توسعه، مدل‌های در حال رشد، مدل کیفی خدمات دولت الکترونیک، مدل تحول دولت الکترونیک، مدل‌های نهادی دولت الکترونیک، مدل ام.او.اِی-ای، مدل تنظیم عام و مدل انتقادی است. در ادامه طرح مدل‌های دولت الکترونیک، مدل‌های پیاده‌سازی دولت همراه نیز مطرح و بررسی شده‌اند که از جمله مدل‌هایی که در این بخش مورد مطالعه قرار گرفتند، مدل بلوغ تعاملی دولت همراه، مدل بلوغ دولت سیار، مدل کاربرمداری دولت همراه هستند. همچنین در این فصل، نمونه‌های موفق دولت الکترونیک نیز مطرح شدند.

فصل چهارم نیز به ایده پردازی دولت باز، دولت متصل، دولت تحولی و دولت هوشمند تمرکز شده است. در بخش دولت باز به مزایا و چالش‌های دولت باز توجه شده است و پس از طرح ویژگی‌های دولت باز، نظریات دولت باز بررسی شده‌اند. همچنین مدل‌های دولت باز نیز پس از ارزیابی دولت باز، مطرح و بررسی شده‌اند. در بخش دولت متصل، به مراحل دولت متصل و همچنین بنیان‌های آن توجه شده است. مؤلف پس از بررسی دولت تحولی، به دولت هوشمند نیز پرداخته و در آن سیر تطّور دولت از دولت 1.0، دولت 2.0 به دولت 3.0 یا دولت هوشمند را بررسی و ارزیابی کرده است.

مؤلف در جمع‌بندی کتاب نیز با توجه به نظریه‌ها و مفاهیم و مسائل گوناگون مطرح شده در کتاب به طرح نظری جدید تحت عنوان حکمرانی دوفضایی یکپارچه و دولت هوشمند همه‌چیزها پرداخته است. مؤلف در نتیجه‌گیری پس از طرح روندهای جاری دولت الکترونیک همچون مرکز‌گرایی و غیرمرکزگرایی موازی‌گرایانه، رویکرد شهروندمحور دولت، قدرت اطلاعاتی دولت، چندکاناله‌شدن موازی‌گرایانه ارائه خدمات، انعطاف‌پذیری خدمات الکترونیک، دولت همه‌جا و همه‌زمان حاضر، ساده‌سازی خدمات، پیچیده‌شدن و چندبعدی‌شدن مدل‌های پیاده‌سازی و در نهایت حق شهروندان نسبت به دانستن، به طرح نظریه خود می‌پردازد و مزیت دولت دوفضایی یکپارچه را همراه‌شدن فضای دوم جمهوری اسلامی ایران با ارزش‌ها، فرهنگ و میراث تمدنی و همچنین نیازهای اساسی و اولویت‌های مرتبط با بخش‌های مختلف اقتصادی اعم از خدمات، کشاورزی، و صنعت و حوزه‌های مختلف فرهنگی، اقتصادی و سیاسی مرتبط با دولت، بخش خصوصی و مردم می‌داند.

کتاب نظریه‌ها و مفاهیم اساسی دولت الکترونیک، کتابی در نوع خود بدیع است که خواندن آن به همه محققین حوزه اینترنت و سیاست‌گذاری فضای مجازی و همچنین دانشجویان و محققان رشته‌های علوم ارتباطات، مدیریت فناوری اطلاعات، مدیریت دولتی و علاقه‌مندان این حوزه توصیه می‌شود.

* پژوهشگر ارشد مرکز پژوهشی سیاست‌های فضای مجازی دانشگاه تهران