روزنامه‌نگاری داده‌محور برای پاسخ به نیازهای زمانه

اما در این میان، داده‌ها که می‌توانند یک نمودار، یک تصویرسازی، ویدئو، متن یا ترکیبی از آنها باشند به ما کمک می‌کنند که ماجراها را به طریقی متفاوت تعریف کنیم و واقعیت‌ها و شواهدی را برای خوانندگان فراهم آوریم. این کار در دوران اخبار جعلی که شکاکان، اعتماد کمی به رسانه‌ها دارند نیازی ضروری‌است.

درحالی‌که تحریریه‌های بزرگ، اغلب روی نوآوری‌های دیجیتال و روزنامه‌نگاری داده‌محور (Data Journalism) سرمایه‌گذاری می‌کنند، معمولا درگاه‌های خبری کوچک‌تر این کار را انجام نمی‌دهند اما این روند، مخصوصا از سوی تحریریه‌های کوچک و چاپ‌محور در حال به‌چالش‌کشیده‌شدن است. این رسانه‌ها حتی با اینکه از میزان آگهی‌ها و مشترکان‌شان کاسته شده در تلاشند تا با دوران دیجیتال سازگار شوند. باید دید چرا و چطور تحریریه‌های کوچک تصمیم گرفته‌اند روی روزنامه‌نگاری داده‌محور سرمایه‌گذاری کنند.

• داده‌ها چطور مهم شدند؟

بسیاری از افرادی که با تولید یا تحقیقات رسانه‌ای آشنایی ندارند می‌پرسند روزنامه‌نگاری داده‌محور چیست؟ اما حتی در داخل این حرفه نیز سطح بالایی از عدم‌قطعیت درباره اینکه واقعا روزنامه‌نگاری داده‌محور چیست، وجود دارد. خیلی ساده می‌توان گفت که این نوع کار، انجام روزنامه‌نگاری با استفاده از داده‌هاست. اگر این تعریف کمک نکند، می‌توان گفت روزنامه‌نگاری داده‌محور، تولید مطلب یا تصویرسازی‌ای است که پر از داده باشد اما این تعریف هم چندان دقیق نیست.

از خلال تعریف‌های مختلف و بعضا متناقضی که برای روزنامه‌نگاری داده‌محور ارائه شده‌، می‌توان به این نتیجه رسید که این کار یک نوع روزنامه‌نگاری‌است که به جای رفتن سراغ افراد و کسب اطلاعات از آنها به داده‌ها مراجعه و سعی می‌کند با تحلیل داده‌ها و ارائه برخی از آنها مخاطب را از اتفاقات آگاه کند. بنابراین روزنامه‌نگاری داده‌محور فقط مصورکردن داده‌ها نیست و می‌تواند خیلی چیزها باشد؛ ازجمله نمودار، ویدئو و حتی متن.

بسیاری روزنامه‌نگاری داده‌محور را یک نوع نوظهور از روایت‌کردن رویدادها توصیف می‌کنند که مهارت‌ها و فنون را با هم ترکیب می‌کند تا روزنامه‌نگاران حرفه‌ای با استفاده از تحلیل داده‌ و مهارت‌های برنامه‌نویسی، به دیگران اطلاع‌رسانی کنند. سایمون راجرز که از مرشدان کار با داده به حساب می‌آید می‌گوید: «اگر روزنامه‌نگاری داده‌محور فقط مربوط به یک چیز باشد آن یک چیز انعطاف در جست‌وجو برای روش‌های تازه روایت رویدادهاست و روزنامه‌نگاران بیشتر و بیشتری در حال فهمیدن این قضیه هستند؛ بنابراین روزنامه‌نگاری داده‌محور دیگر امری غیرمعمول به‌حساب نمی‌آید. این کار صرفا روزنامه‌نگاری‌است».

تا چندی پیش، دانشکده‌های روزنامه‌نگاری و موسسات حرفه‌ای این عرصه، کار با داده‌ها را برای دانشجویان و روزنامه‌نگارانی که کمتر با اعداد و ارقام سروکار داشتند دشوار می‌دانستند اما به‌تدریج این نهادها نیز پذیرفته‌اند که روزنامه‌نگاران می‌توانند با استفاده از روش‌های تحلیلی و ریاضیات در استنباط از داده‌ها و استفاده از آنها خوب عمل کنند. یک مطلب خوب دارای داده و آمار است. هر گزارش تحقیقی برای کمّی‌شدن باید با داده‌ها کار کند. وجه مشترک روزنامه‌نگاری داده‌محور با روزنامه‌نگاری تحقیقی این است که انتظار می‌رود هردو ارزش افزوده‌ای در خود داشته باشند و داده، این کار را انجام می‌دهد.

روزنامه‌نگاری داده‌محور و روزنامه‌نگاری تحقیقی اغلب در کنار هم می‌آیند اما خود اصطلاح روزنامه‌نگاری تحقیقی هم کمی مبهم است؛ آیا این نوع روزنامه‌نگاری همیشه به معنی ماه‌ها و سال‌ها تحقیق زیرزمینی است و آیا فقط آن کار، یک روزنامه‌نگاری تحقیقی‌است که تأثیری عظیم داشته باشد؟ سایمون راجرز درباره تحریریه‌های کوچک که توان سرمایه‌گذاری روی روزنامه‌نگاری تحقیقی بزرگ را ندارند می‌گوید: «همه نمونه‌های روزنامه‌نگاری داده‌محور باعث سرنگونی دولت‌ها نمی‌شود.

اغلب کافی‌است نوری به گوشه‌ای بتاباند که کمتر درباره آن آگاهی وجود داشته است یا کافی‌است به ما کمک کند که جهان را واضح‌تر ببینیم و اگر اینها روزنامه‌نگاری تحقیقی نیست، پس چیست؟». با همه این حرف‌ها باید گفت که روزنامه‌نگاری داده‌محور پدیده جدیدی نیست و ریشه‌های آن به قرن 19میلادی می‌رسد.

آن‌موقع برخی تلاش می‌کردند که اطلاعات خود را به صورت نقشه‌های تصویری به مخاطبان خود ارائه کنند. این نوع روزنامه‌نگاری در دهه1960 در ایالات متحده که گزارشگری به کمک رایانه شروع شد، تحول یافت. در دیگر نقاط جهان ازجمله اروپا حتی تا دهه2000 نیز روزنامه‌نگاری داده‌محور خیلی رشد نکرد؛ چون شبکه‌های اشتراک‌گذاری ایده‌ها، مهارت‌ها و مباحث مثل آمریکا وجود نداشت. اما به لطف اینترنت و به‌خصوص گزارش‌های مالی‌ای که در دسترس افراد قرار می‌گرفت این نوع فعالیت روزنامه‌نگاری پیشرفت کرد.

در سال2010 ویکی‌لیکس میزان عظیمی از داده‌های مربوط به درگیری‌ها در عراق و افغانستان و سفارتخانه‌های آمریکا در سراسر جهان را منتشر کرد. این فرصت خیلی خوبی برای روزنامه‌نگاران بود و تحریریه‌ها افراد ماهر در امر داده را به چشم دیگری نگاه کردند. به تبع آن، دانشکده‌های روزنامه‌نگاری نیز شروع به ایجاد دوره‌های روزنامه‌نگاری داده‌محور یا روزنامه‌نگاری تعاملی کردند.

آنچه اکنون را با گذشته متفاوت می‌کند این است که امروزه داده‌های بسیار بیشتری نسبت به گذشته در دسترس است. اینترنت دسترسی به آمار را دمکراتیک کرده است و ترکیب این داده‌های بیشتر به کمک خوانش ماشینی، ساده‌تر شده است. بنابراین می‌توان از داده‌ها برای توضیح چیزهایی استفاده کرد که قبلا نمی‌توانستیم از آنها سردرآوریم.

• ابزار فراتررفتن از مرزها

اگر تحریریه‌های کوچک که متعلق به رسانه‌هایی با تیراژ و مخاطب محدود و بودجه نسبتا کم هستند و اغلب جزو رسانه‌های محلی به شمار می‌روند، بخواهند از داده‌ها برای ارائه مطالب‌شان استفاده کنند باید در وهله اول دریابند که چه کاری می‌توان با داده انجام داد. به‌عبارت دیگر باید دریافت که فواید روزنامه‌نگاری داده‌محور چیست؟

روزنامه‌نگاری داده‌محور نه‌تنها شاهد تغییر خودش است بلکه روزنامه‌نگاری و کل جهان را دگرگون کرده است. این نوع روزنامه‌نگاری واقعا قدرتمند و تأثیرگذار است؛ چراکه مطالبی از داده‌ها می‌توان به ‌دست آورد که پیش‌تر، جای دیگری امکان یافتن‌شان وجود نداشت. داده‌ها شواهدی را فراهم می‌کنند که معمولا دولت‌ها نمی‌توانند آنها را رد کنند. در کار با داده‌ها، تحلیل خیلی سریع‌تر قابل انجام است و روزنامه‌نگار به‌دلیل استفاده از فنون برنامه‌نویسی می‌تواند انجام خیلی از کارهای تکراری را کنار بگذارد.

در روزنامه‌نگاری در حوزه‌های سیاست، کسب‌وکار و زندگی روزمره می‌توان برای تمام انواع مطالب از داده‌ها استفاده کرد. داده‌ها در حوزه‌ای مثل سیاست کمک می‌کنند که شفافیت افزایش یابد و شواهدی ارائه شود که انکار آنها دشوار است؛ مثلا در گزارشی که بر اساس داده‌ها می‌گوید کدام اشخاص بودجه احزاب را تامین می‌کنند و احزاب به چه کسانی پول می‌دهند، روزنامه‌نگاری داده‌محور می‌تواند به شفاف‌سازی جامعه کمک کند. بنابراین چنین نوعی از روزنامه‌نگاری می‌تواند دارای قدرت بیشتری باشد و از سوی دیگر، کمک کند که فعالیت روزنامه‌نگاری، مخاطبان جدید یا میزان ترافیک اینترنتی زیادتری به دست بیاورد.

آلن راس‌بریجر ـ سردبیر سابق روزنامه گاردین ـ که 20سال در این سمت بود، برای نمونه می‌گوید وقتی که بر اساس داده‌ها نقشه آشوب‌های بریتانیا را در وب‌سایت گاردین منتشر کرده‌اند، میزان بازدید آن صفحات به اوج رسیده است. صفحاتی که حاوی مطالب برگرفته از داده‌ها هستند، معمولا در فضای مجازی وایرال می‌شوند (مثل یک ویروس پخش می‌شوند) و کسانی که آنها را دریافت می‌کنند و به صفحات وب‌سایت‌های رسانه‌ها مراجعه می‌کنند، فراتر از مخاطبان سنتی این رسانه‌ها هستند.

• دیده‌بان محلی

اما فقط رسانه‌هایی مثل گاردین یا اشپیگل نیستند که از روزنامه‌نگاری داده‌محور و داده‌ها برای ارتقای ترافیک یا تعداد مخاطبان خود استفاده می‌کنند؛ تحقیقات نشان می‌دهد که رسانه‌های کوچکی مثل برلینر مورگن‌پست از داده‌هایی که در دسترس هستند یا به‌دست می‌آورند، مطالبی در قالب‌های گوناگون تهیه می‌کنند. برای نمونه حدود 10درصد ترافیک وب‌سایت برلینر مورگن‌پست مربوط به گزارش‌های داده‌محور است. در ایام انتخابات، این سهم، بیشتر هم می‌شود.

معمولا شرح‌دادن یک ماجرا با داده‌ها باعث می‌شود که تصویر بزرگ‌تری از آن رویداد ارائه شود و اغلب، رسانه‌های بزرگ و سراسری دوست دارند که این تصویر بزرگ را برای مخاطبان فراهم کنند. اما در این میان، بسیاری از رسانه‌های کوچک هم هستند که از داده‌ها و روزنامه‌نگاری داده‌محور استفاده می‌کنند ولی روی جنبه‌های محلی و بومی مجموعه‌ داده‌هایی که در اختیار دارند تاکید بیشتری می‌کنند.

روزنامه‌نگاری داده‌محور در تحریریه‌های کوچک و بومی کمک می‌کند که نقش دیده‌بانی روزنامه‌نگاری بیشتر انجام شود. این دیده‌بانی مخصوصا در اجتماعات کوچک‌تر لازم است، چون روزنامه‌های سراسری به این جنبه‌ها کمتر توجه می‌کنند. نتیجه این است که رسانه‌های کوچک‌تر با روزنامه‌نگاری داده‌محور می‌توانند کاری منحصربه‌فرد انجام دهند که در هیچ رسانه دیگری انجام نمی‌شود.

چه روزنامه‌نگاری داده‌محور در رسانه‌های بزرگ انجام شود چه در رسانه‌های محلی، اصول حرفه‌ای و خصوصیات مشترکی دارد. یکی از ویژگی‌های آن این است که یک کار گروهی‌است که هر کس بنا به مهارتش بخشی از آن را انجام می‌دهد؛ مثلا کسی در تحلیل داده‌ها مهارت دارد و یکی در داستان‌گویی و دیگری در برنامه‌نویسی وب. اگر روزنامه‌نگاری داده‌محور در تحریریه‌های کوچک و به‌صورت محلی انجام شود نسبت به رسانه‌های بزرگ سراسری دارای مزیت‌هایی است؛ ازجمله اینکه می‌تواند ارتباط بهتری برقرار کند، مشارکت دیگران در آن ساده‌تر باشد، تغییرات در آن سریع‌تر رخ دهد و انتشار مویرگی محتوایش راحت‌تر انجام شود.

رسانه‌های امروزی بدون توجه به ابعادشان تلاش می‌کنند که از روزنامه‌نگاری داده‌محور که بسیار فراتر از صرفا تصویری‌کردن داده‌هاست بهره بگیرند. بنابراین اهمیت این نوع روزنامه‌نگاری در سال‌های آینده بیشتر خواهد شد.

به گفته نیک‌نیومن ـ استراتژیست حوزه دیجیتال ـ ‌جز گزارش‌های تحقیقی بزرگ، روزنامه‌نگاری داده‌محور هنوز نمود زیادی نداشته است که یکی از دلایل این امر می‌تواند فشارهای اقتصادی روی رسانه‌ها باشد. وقتی تحریریه‌ها به‌دلیل کمبود بودجه کوچک شوند، روزنامه‌نگارانی که با داده‌ها کار می‌کنند جزو اولویت‌های تعدیل هستند؛ با این حال، مخاطبان جوان‌تر بسیار بیشتر از مسن‌ترها ذهن تصویری دارند و با متن، سخت‌تر ارتباط برقرار می‌کنند. بنابراین خواه‌ناخواه باید به‌تدریج برای جذب این مخاطبان، بیشتر به سمت روزنامه‌نگاری داده‌‌محور حرکت کرد.

• منبع: مؤسسه مطالعات روزنامه‌نگاری رویترز