علی‌اصغر محمدخانی، معاون فرهنگی و بین‌الملل شهر کتاب، در اولین نشست بین‌المللی کرسی مولوی‌پژوهی در دانشگاه ارومیه که با همکاری دانشگاه ارومیه و انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی برگزار شد گفت: مثنوی اثر مهمی است که تاکنون به معانی بلند آن و شرح و تفسیرهای عرفانی و معنوی توجه بسزایی شده است ولی عناصر زیبایی‌شناسی آن در زیر لایه‌ی معانی والای آن پنهان شده است. مثنوی از سویی متنی معنی‌گراست و از سوی دیگر شکل ساختاری خاص خود را دارد. شگردهای ادبی مثنوی به نسبت شرح معانی و غور در تفسیرها و تاویل‌های آن و نیز پرداختن به سرگذشت پرفراز و نشیب و رازآمیز مولانا به دلایلی چند کمتر مورد توجه مولوی‌پژوهان و صاحب‌نظران قرار گرفته است. شگردهای بلاغی، عناصر نحوی و زیبایی‌شناسی شعر او از عواملی است که مثنوی معنوی و غزلیات شمس را از زمان و مکان فراتر برده است.
وی درباره جایگاه مولوی در جهان عرب تصریح کرد: در جهان عرب آثار عرفانی شاعران فارسی بیشتر با اقبال روبه‌رو شده است. آشنایی جهان عرب با مولانا از سال ۱۸۷۲ میلادی با ترجمه و شرح شش دفتر مثنوی به قلم یوسف بن احمد قونوی، ترک‌نژاد عربی‌دان و شیخ خانقاه بشکتاش استانبول آغاز شد. عبدالوهاب عزام تاثیرگذارترین معرف مولانا به جهان عرب است. در سال ۱۹۴۶ چند داستان مثنوی را به عربی ترجمه کرد و پس از او، عبدالعزیز جواهری، محمد عبدالسلام کفافی و دکتر ابراهیم الدسوقی شتا که بیست سال پیش در سال ۱۹۹۷ ترجمه و شرح کامل مثنوی و منتخبی از غزلیات شمس را به عربی منتشر کرد. عیسی العاکوب استاد زبان و ادبیات عرب در دانشگاه حلب سوریه فیه‌مافیه، مجالس سبعه، رباعیات مولانا و نامه‌های مولانا را به عربی ترجمه کرد و ویکتور الکک و ندی حسون هم در آشنایی جهان عرب با مثنوی نقش بسزایی داشته‌اند. تاکنون شش برگردان مثنوی به صورت کامل یا جزئی به عربی منتشر شده است.
محمدخانی با اشاره به محبوبیت مولانا در غرب در این خصوص یادآور شد: امروزه پس از گذشت هشتصد سال از تولد مولانا و انتشار صدها كتاب و مقاله درباره او به زبان های مختلف دنیا، محبوبیت نوینی در غرب برای مولانا ایجاد شده است. سه گفتمان درخصوص مولانا در چند دهه اخیر در غرب ایجاد شده كه عبارتند از: گفتمان پژوهشی و دانشگاهی، گفتمان عرفانی و صوفیانه و گفتمان مردم‌پسند و تجارتی، این سه گفتمان هم زمان اما جدا از هم، هركدام به مسیر خود ادامه می دهند.
وی در ادامه سخنان خود درخصوص آشنایی غربیان با مولانا اظهار داشت: آغاز آشنایی غرب با مولانا به بیش از دویست سال باز نمی‌گردد. سر ویلیام جونز كه اغلب كشف وجود ارتباط ساختاری و لغوی بین زبان‌های هندواروپایی را به او نسبت می‌دهند با ترجمه‌هایی كه در سال‌های دهه ۱۷۷۰ از فارسی به انگلیسی صورت داد، تحسین و توجه خوانندگان را در سراسر اروپا نسبت به زیبایی شعر فارسی برانگیخت و این امر سبب شد زبان فارسی در صف مقدم مطالعات شرق‌شناسی بریتانیا قرار بگیرد. پس از او در جهان انگلیسی زبان ادوارد براون، دیباچه منثور دفتر اول مثنوی را ترجمه كرد و شاگردش نیكلسون تصحیح و شرح و ترجمه مثنوی را به انگلیسی صورت داد و درحقیقت خود را وقف مولانا كرد. كوشش بعدی توسط آرتور جان آربری، مترجم قرآن به زبان انگلیسی صورت گرفت. او فیه‌مافیه، گلچینی از رباعیات مولانا، دویست حكایت از مثنوی و چهارصد غزل مولانا را به انگلیسی درآورد. در غرب پیش از همه مولانا در جهان آلمانی زبان، دل از مردم مغرب زمین ربود. در زبان آلمانی با دو دسته از افراد مواجهیم: كسانی كه به تحقیق درباره مولانا و افكار و آراء او پرداختند و كسانی كه آثار او را ترجمه كردند. از نخستین افرادی كه به مولانا توجه كردند می توان به هامر پورگشتال و فردریش روكرت اشاره كرد كه با ترجمه آثار مولانا رویكردی نسبت به او در جهان آلمانی ایجاد كردند و بعدها این مسیر از سوی محققانی چون هلموت ریتر، فریتس مایر، آن ماری شیمل پی گرفته شد.
محمدخانی درباره وضعیت اقبال به مولانا در زبان فرانسوی گفت: در فرانسه اقبال به مولانا همانند آلمان نبوده است و از اواخر قرن هجدهم ترجمه و شرح مثنوی در فرانسه آغاز شد اما هرگز به چاپ نرسید. چراكه در فرانسه به واسطه حضور لویی ماسینیون نگاه‌ها معطوف به حلاج بود، حتی هانری كربن هم كه به عرفان اسلامی توجه داشت، بیشتر به سهروردی پرداخت، پل نویا، نویسنده‌ی كتاب تفسیر قرآن در زبان عرفان، تحقیقاتی درباره‌ی عرفان دارد و نگاه مختصری به آراء مولانا. اما از افرادی كه در جهان فرانسه زبان به مولانا توجه كرده‌اند می‌توان از میروویچ نام برد كه با همكاری محمد مكری گزیده‌هایی را به فرانسه ترجمه و در این زمینه تحقیقاتی كرده است.
محمدخانی درباره مولوی‌پژوهی در ایتالیا اذعان داشت: الساندرو بائوزانی درباره تاریخ ادبیات فارسی آثاری را نوشته و در آنها مختصری به مولانا اشاره داشته است. بنابراین می توان گفت مولانا به اندازه‌ای كه در كشورهای آلمانی، فرانسوی یا انگلیسی زبان مشهور است، در ایتالیا شهرت ندارد.
وی درباره افرادی كه در جهان انگلیسی زبان باعث شهرت مولانا شدند، اظهار داشت: در قرن بیستم در جهان انگلیسی‌زبان توجه به مولانا بیشتر شد. ازجمله كسانی كه به این امر پرداختند می توان به كالمن باركس اشاره كرد كه ترجمه‌های او از مولانا به صورت شعر آزاد بود و این ترجمه‌ها در شهرت مولانا در آمریكا بسیار مؤثر افتاد. در دهه‌های گذشته افرادی چون جاناتان استار، شهرام شیوا، دیپك چوپرا و هلمینسكی در شناخت مولانا در میان آمریكاییان بسیار تأثیرگذار بودند. در میان محققان انگلیسی‌زبان نیز می توان به فعالیت های ویلیام چیتیك و فرانكلین لوئیس اشاره كرد.
وی در باب مولوی‌پژوهی در شبه قاره گفت: در شبه قاره، افزون بر شرح و تفسیرهای گوناگون از مثنوی به فارسی و اردو، گزیده‌ها، اقتباس‌ها و ترجمه‌هایی نیز به صورت‌های گوناگون بر مثنوی و دیوان شمس هم به فارسی و هم به اردو انجام گرفته است. مولانا در شبه‌قاره نیز میان مردم جایگاه بلندی دارد. بیش از چهل شرح مثنوی به فارسی در شبه قاره و چند برگردان مثنوی به زبان‌های شبه‌قاره داریم.
وی درخصوص نحوه ارج نهادن به مقام والای مولانا گفت: ایرانیان باید توجه بیشتری به میراث معنوی مولانا داشته باشند و برنامه های مختلفی را برای روز بزرگداشت مولانا در نظر بگیرند كه متأسفانه در ایران دانشگاه‌ها و نهادهای فرهنگی كمتر به این مسئله توجه دارند. این كه هر روز طرفداران مولوی در جهان با قرائت آثار ترجمه شده مولوی به زبان‌های مختلف، خود را با همدلان ایرانی خویش پیوند می‌زنند، مسئولیت ایران را به عنوان میراث‌دار مولوی در جهان دوچندان كرده است و تأسیس مركز و بنیادی با نام مولوی با هدف هدایت و ساماندهی مولوی پژوهی در ایران و جهان، امری ضروری است.
محمدخانی سخنان خود را با نگاهی آماری به کارنامه‌ی مولوی‌پژوهی در سال ۱۳۹۶ ادامه داد و گفت: در سال ۹۶ مجموعا ۳۸۰ عنوان اثر با ۳۹۶۷۹۰ شمارگان از مولانا و درباره‌ی او چاپ شده است. که از میان ۹۶ اثر به تصحیح و چاپ آثار مولانا اختصاص داشت و ۲۸۴ اثر درباره‌ی اندیشه‌ها و نقد و بررسی آثار و آراء او بود. بیشترین اقبال به بازنشر و بازنویسی، معطوف به مثنوی بود و غزلیات و فیه‌مافیه در جایگاه بعدی قرار می‌گرفتند.
وی افزود: شمارگان بالای کتاب ملت عشق نشان از اقبال خوانندگان به این اثر دارد و استقبال از آثار چون «پله‌پله تا ملاقات خدا»، «کیمیا خاتون»، «ملت عشق» و «مثنوی معنوی با تصحیح دکتر محمدعلی موحد» از پدیده‌های مولوی‌پژوهی در سال ۹۶ هستند که از طیف‌های گوناگون این آثار را دنبال می‌کنند و آثار داستانی و تحقیقی درباره‌ی مولانا در هر دو حوزه رونق دارند.
محمدخانی در پایان گفت: در سال جاری همایش «مولانا و لائوتسه» به همت مرکز فرهنگی شهر کتاب و دانشگاه پکن و دانشگاه بائودینگ در ایران و چین برگزار می‌شود و ترجمه‌ی مثنوی دکتر محمدعلی موحد به زبان ترکی چاپ می‌شود. بررسی تطبیقی و زیبایی‌شناسانه‌ی مثنوی مولانا و منظومه‌های عطار و دیگر منظومه‌های عرفانی، از نکاتی است که باید بدان توجه بیشتری شود.
نظر شما