اما استفاده از سلول‌های بنیادین در این فرآیند، شیوه‌ای است تقریبا منحصر به فرد که درصورت موفقیت آزمایش انسانی، یک‌بار دیگر نام محققان ایرانی را در جهان مطرح می‌کند.
این طرح که محصول همکاری پژوهشگاه رویان، کلینیک افزایش قد تهران و دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران است، فاز آزمایش روی حیوان را با موفقیت به پایان برده و اکنون پژوهشگران مترصد دریافت مجوز کمیته اخلاق برای آزمایش انسانی هستند.
دکتر محمد‌رضا باغبان اسلامی‌نژاد، مسئول آزمایشگاه سلول‌های بنیادی بزرگسال رویان که سرپرستی تیم تحقیقات را بر عهده داشته است، در گفت‌وگو با همشهری می‌گوید: استفاده از سلول‌های بنیادی در افزایش طول استخوان به روش الیزاروف، علاوه بر اینکه هزینه و طول درمان را کاهش می‌دهد، منجر به افزایش کیفیت استخوان‌های ساخته شده می‌شود و این روشی است که علاوه بر تیم ایرانی، گروهی از محققان ژاپنی هم درصدد اجرای آن هستند.
روش روسی، بومی‌سازی ایرانی
در دهه 1950 میلادی الیزاروف جراح روسی روشی برای افزایش طول استخوان‌های آسیب‌دیده ارائه کرد که این روش تا مدت‌ها در انحصار متخصصان روسی بود و تنها پس از فروپاشی شوروی، دیگر دانشمندان با این روش آشنا شدند.
در این شیوه روی محل مورد نظر فیکسچرهایی بسته می‌شود و استخوانی که باید بلند شود، برش می‌خورد و محل برش به کمک فیکسچر از هم فاصله می‌گیرد. این فاصله به مرور با سلول‌های استخوان‌ساز پر می‌شود و در نهایت طول استخوان حداکثر تا 30 درصد طول اولیه آن بلند می‌شود.
این روش که از حدود 5 سال پیش در ایران نیز انجام می‌شود، با وجود تمام محاسنی که دارد، به‌دلیل طولانی بودن دوره درمان از سنگین‌ترین اعمال جراحی ارتوپدی به حساب می‌آید.
به گفته دکتر اسلامی‌نژاد، با کمک فیکسچر‌ها در هر 24 ساعت، یک میلی‌متر فاصله میان 2 قسمت استخوان ایجاد می‌شود. در مراحل ابتدایی این فاصله با لخته خونی و به مرور با بافت‌های همبند پر می‌شود و مدتی طول می‌کشد تا سلول‌های استخوان ساز به این «گپ» استخوانی مراجعت کنند و فرایند استخوان‌سازی کامل شود.
به‌عنوان مثال اگر افزایش طولی معادل 5 سانتی‌متر مورد نظر باشد، 50 روز برای افزایش این طول زمان لازم است و حداقل 50 روز دیگر برای کامل شدن این فرایند و به این ترتیب بیمار مجبور است در تمام این مدت همچنان دستگاه فیکسچر را روی عضو خود تحمل کند.
کیفیت نامناسب استخوان‌های ساخته شده، از دیگر محدودیت‌های این روش است که دکتر اسلامی‌نژاد به آن اشاره می‌کند: «گاهی اوقات استخوان‌هایی که به این روش ساخته می‌شوند از کیفیت و استحکام لازم بی‌بهره‌اند و شکستن این استخوان‌ها مشکل دیگری است که بیماران با آن مواجه می‌شوند.»
مجموعه این محدودیت‌ها باعث شد تا کلینیک افزایش قد ایران، طرح بهبود کیفیت الیزاروف را به پژوهشگاه رویان پیشنهاد دهد. پس از این پیشنهاد و انجام فاز مطالعاتی، در نهایت انجام جراحی با استفاده از سلول‌های بنیادی روی 10 سگ تصویب شد و به این ترتیب پای دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران نیز به این طرح مشترک باز شد.
شباهت بیومکانیکی، علت آزمایش روی سگ‌ها
«ما 10 سگ 15 تا 25 کیلوگرمی را برای این عمل انتخاب کردیم. روی استخوان درشت‌نی 5 سگ روش الیزاروف را به شیوه معمول آن انجام دادیم و از آن‌ها به‌عنوان گروه شاهد استفاده کردیم. میزان افزایش طول مورد نظر 5 سانتی‌متر بود و این کار 50 روز زمان می‌برد. 5 سگ دیگر که گروه آزمایش بودند در دو مقطع ( روز 25 و روز 50) و هنگامی که استخوان تحت کشش بود، سلول‌های بنیادی را دریافت کردند.»
دکتر اسلامی‌نژاد با بیان این مطلب، می‌افزاید: ما سلول‌های بنیادی مزانشیمی (بزرگسال) را از مغز استخوان بازوی سگ‌ها به دست آوردیم و پس از کشت سلول در آزمایشگاه و به دست آوردن حدود 20 میلیون سلول بنیادی، سلول‌های بنیادی هر سگ را در 2 مرحله به لخته خونی گپ استخوانی در ناحیه تحت کشش همان سگ تزریق کردیم.
وی در مورد تعداد سلول‌های مورد نیاز می‌گوید: تعداد سلول‌های مورد نیاز بر اساس وزن بدن تعیین می‌شود، علاوه بر این ما در کشت سلول در محیط آزمایشگاه هم محدودیت داریم.
برآیند این دو مسئله محققان را به عدد 10 میلیون سلول در هر نوبت تزریق رسانده است.
از سوی دیگر نیاز به 10 تا 15 میلی‌لیتر مغز استخوان برای دستیابی به هر 10 میلیون سلول بنیادی مهم‌ترین دلیل استفاده از مغز استخوان برای استخراج سلول‌های بنیادی بوده است: «برای استخراج سلول‌های بنیادی منابعی چون خون بند ناف، پالپ دندانی و مغز استخوان وجود دارد که در این میان ما به خون بند ناف که دسترسی نداشتیم و در میان دیگر منابع، مغز استخوان ساده‌ترین روش برای استحصال میزان سلول بنیادی مزانشیمی مورد نیاز را در اختیارمان قرار می‌داد.»
اما چرا از سگ برای چنین آزمایشی استفاده شده است؟ سرپرست تیم تحقیقاتی در پاسخ به این سؤال می‌گوید: « سگ‌ها از نظر بیومکانیکی بیشترین شباهت را به انسان دارند و در تحقیقات مشابه معمولا از این حیوان استفاده می‌شود.»
سرانجام آزمایش‌ها نشان داد که در گروه آزمایش که سلول بنیادی دریافت کرده بودند، گپ استخوانی تقریبا 2 برابر سریع‌تر پر شده است و دانسیته استخوان ایجاد شده به مراتب بالاتر از گروه کنترل بوده است.
100 روز پس از زمان آغاز این آزمایش، این 10 سگ به تاریخ پیوستند: « در پایان این دوره سگ‌ها معدوم شدند و از استخوان مورد نظر هر دو گروه لام‌های پاتولوژیک تهیه کردیم»
این آزمایش ثابت کرد که میزان استخوان ساخته شده در گروه آزمایش حدود 30 تا 40 درصد بیشتر از گروه کنترل بوده است.
مجموع این آزمایش‌ها هم محققان را به این نتیجه رساند که ترکیب الیزاروف با استفاده از سلول‌های بنیادی، علاوه بر کاهش دوره درمان و هزینه‌های این جراحی، موجب به دست آوردن استخوانی با کیفیت و استحکام بالاتر می‌شود.
موفقیت‌آمیز بودن این آزمایش موجب شده تا پژوهشگران برای آغاز آزمایش انسانی برنامه‌ریزی کنند: «دلیلی برای عدم موفقیت آزمایش انسانی وجود ندارد و با تصویب کمیته اخلاق پژوهشگاه به زودی آزمایش انسانی را روی داوطلبان آغاز می‌کنیم.»
اما آیا چنین عملی صرفا به منظور افزایش قد و یک عمل زیبایی توصیه می‌شود؟
دکتر اسلامی‌نژاد در پاسخ این سؤال می‌گوید: به هر حال هر جراحی خطرات و مشکلات خاص خود را دارد و چنین جراحی سنگینی هم از این امر مستثنی نیست.
او تأکید می‌کند: هدف ما استفاده از این روش به‌عنوان یک شیوه درمان برای کسانی است که به دلایلی چون تصادف یا دیگر حوادث دچار نقص عضو شده‌اند و استفاده از این روش به منظور زیبایی را توصیه نمی‌کنیم.
