از رادیوی اتومبیلی که سوار آن شده‌‌ای خبری می شنوی که با موضوع پژوهش تو ارتباط دارد و اطلاعاتی را به تو می‌‌دهد. در مترو نگاهت به صفحهای از روزنامه می افتد که بغل دستیت دارد می‌‌خواند. می بینی که در مورد همان موضوع پژوهش توست. تلویزیون فیلمی سینمایی را دارد پخش می‌‌کند. درست در سکانسی از فیلم، تلویزیون را روشن می‌‌کنی که به موضوع مورد مطالعه و پژوهش تو ارتباط می‌‌یابد. کتابی بدون ارتباط با موضوع پژوهش خود را باز می‌‌کنی. مطلبی در آن می‌‌خوانی که نگاه تازه‌‌ای به تو می‌‌بخشد و افق جدیدی پیش روی بینش و اندیشه‌ات می‌‌گشاید. برای یافتن معنی یک لغت یا اصطلاح، فرهنگ را باز می‌‌کنی. آن لغت یا اصطلاح در همان صفحهای است که باز کرده‌ای. در جایی با فردی آشنا می‌‌شوی که راهنمای خوبی برای فعالیت پژوهشی توست و... گویی همة جهان بسیج شده‌اند که پژوهش تو را به سامان برسانند.
اینها تجربه هایی هستند که پژوهشگران کم و بیش با آن روبه‌رو بوده‌اند. برای نمونه، خود من برای یک کار پژوهشی لازم بود که متن یک مقاله را که سال‌ها قبل منتشر شده بود، عیناً در یکی از کتابهایم بیاورم. آن را در یک ماهنامه یافتم. به هنگام نقل و گزینش‌های لازم متوجه شدم که مقاله به گونه‌ای پرغلط و با افتادگی بسیار به چاپ رسیده است. عجله هم داشتم و نمی‌‌دانستم چه کنم که در مدت زمانی کوتاه به اصل مقاله به صورت بی غلط دست بیابم. نویسنده آن نیز در خارج از کشور زندگی می‌‌کرد. در همین حین یکی از بستگان، ما را به شام دعوت کرد.
پس از اتمام مهمانی در هنگام خروج از منزل آنها متوجه شدم که یک برگ روزنامه باطله ای که در کفشکن خانه آنها افتاده، همان مقاله را دارد. این متن غلط نداشت.طبیعی است که پژوهشگر اهل ایمان نیز با این رخدادهای خوشایند در جهت پژوهش خویش روبه‌رو باشد و – از آنجا که خدا را دست‌اندرکار و مؤثر در همة امور هستی می‌‌داند – نام آنها را اتفاق نگذارد و مانند اینشتین معتقد باشد که: خداوند تاس نمی ریزد. از دیگر سو پژوهشگر مؤمن، به‌دلیل ایمان خود و به‌دلیل اجرای مناسک و رعایت بایدها و نبایدهای دینی، شمار بیشتری از این رخدادها را نسبت به دیگران در زندگی خویش دارد. علت آن نیز مشخص است: ایمان به دین پاک و رعایت مناسک و بایدها و نبایدهای آن مایه هماهنگی میان انسان با دیگرپدیده‌های جهان می‌‌شود. ابن سینا که گره‌های فکری خود را با گزاردن نماز باز می‌‌کرده نقل کرده است که یک پسر فروشنده در بازار کتابی را به زور به او فروخته است که او هیچ گاه گمان نمی کرده که حلال بزرگ‌ترین مشکلات فلسفی او باشد.
توفیق و عوامل بیرونی
همراهی و موافقت عوامل بیرونی با خواست انسان توفیق نام دارد. پژوهش بدون این همراهی و موافقت آغاز نمی شود، پیش نمی‌‌رود و به سامان و انجام نمی‌‌رسد و مؤمن بیشتر و گسترده‌تر از غیرمؤمن برخوردار از توفیق است.
یکی از مهم‌ترین مراحل اجرایی پژوهش گردآوری اطلاعات مرتبط است. با توجه به آن چه گفتیم، نقش توفیق در گردآمدن این اطلاعات و سرعت این گردآمدن، بسیار اساسی است. اما هیچ تضمینی نیست که همیشه بخت، یار پژوهشگران باشد و عوامل بیرونی دست به دست هم بدهند تا مشکلات پژوهش را از سر راه پژوهشگران بردارند و اطلاعات لازم را به راحتی در اختیارشان بگذارند. در حالی که خداوند قول داده است که مؤمنان را یاری کند و برای پرهیزکاران راه برون‌رفت از دشواری‌ها قرار دهد و به آنها از جایی که گمان نمی برند روزی‌های مادی و معنوی برساند. نیز گفته است که بی‌هیچ تردیدی راه‌های درست را به کوشش‌گران در راه او نشان خواهد داد و آنها را در این راه‌ها پیش خواهد برد.
باز شدن ذهن و فوران اندیشه، بارقه های راهگشای فکری و خیزش‌های بلند روحی از نتایج باورهای درست، اعمال صالح، نیایش‌های خالصانه و ارتباط با مبدأ هستی است.
بررسی و رده بندی یافته هااطلاعات یافته شده باید مورد مطالعه، بررسی، سنجش و پالایش قرار گیرند تا بتوانند درصورت اعتبار به‌عنوان سند و مستند شناخته شوند و در مرحله سندیابی، سندگزینی، سندشناسی، سندسنجی و از این دست به کار پژوهش بیایند و مورد یادداشت برداری و استناد قرار گیرند. آن گاه به گونه ای منطقی سامان یابند و رده بندی شوند تا پژوهشگر را به نتیجه مورد نظر برسانند.
طبیعی است که در این مرحله، درک درست از یافتهها و فهم دقیق و صحیح پدیده های مورد مطالعه تا چه اندازه به کار می‌‌آید. در این زمینه به‌عنوان نمونه‌ای از تأثیر ایمان و عمل براساس دستورهای الهی به مضمون خاطره‌‌ای از یکی از پژوهشگران فلسفه اشاره می‌‌شود. او در مجلسی می‌‌گفت که جمله‌‌ای را در کتابی فلسفی هر چه می‌خواندم نمی‌‌فهمیدم. خوابم برد. در خواب استادم آیت الله مرحوم سید ابوالحسن رفیعی قزوینی را دیدم که با هم به قله کوهی می رفتیم. او پیشتر از من حرکت می کرد. طی این خواب به او گفتم که من این جمله را هر چه می‌خوانم نمی‌فهمم. او سه بار به من گفت: برای این که ساهی الصَّلاتی (ساهی الصلات به کسی می گویند که نمازش را دست کم می‌‌گیرد و از جمله آن را از اول وقت به تأخیر می اندازد.) از خواب بیدار شدم و با زدودن این عیب آن جمله را هم فهمیدم.
دربارة رده بندی اطلاعات و یافتهها نیز پیشتر اشاره کردیم که در این زمینه خرد و ذهنی منطقی به کار می‌‌آید و گفتیم که این نیرو در مؤمن بیش از همگنان غیرمؤمن اوست.
بازنگری و نتیجه گیری
بازنگری برای یافتن کاستی‌ها یا خطاهای احتمالی در روند پژوهش و آن گاه نتیجه گیری درصورت بی عیب و نقص بودن کار، دو مرحله پایانی پژوهش‌اند. نظر به اطلاعاتی که دربارة پژوهش مؤمنان و خطای کمتر آنها نسبت به غیرمؤمنان آمد، باید احتمال خطا در پژوهش اهل ایمان و در نتیجه هزینة بازنگری و اصلاح پژوهش را کمتر دانست. نتیجه گیری نیز در این گونه پژوهش با احتمال بیشتری مقرون به صحت خواهد بود.
اخلاق پژوهش
امانت، صداقت، دقت، واقع‌نمایی، حق‌جویی، هدفداری، قدردانی، حق‌شناسی و پرهیز از سرقت و هتک حرمت، تضییع حقوق مادی یا معنوی همکاران و دیگر ویژگی‌های اخلاقی باید در یک پژوهش همواره مد نظر باشند. این ویژگی‌های اخلاقی مورد تأیید و تأکید ادیان الهی هستند. بنابراین یک پژوهشگر معتقد و مؤمن به این ادیان، بی‌گمان پایبندی بیشتری به این موازین اخلاقی نشان خواهد داد به ویژه در مقایسه با پژوهشگری اخلاق گریز و غیرمعتقد به نظارتی بر کار خود از سوی نیروهای ماورایی یا آن که برای ثبت پژوهشی به نام خود، هر وسیله ای را توجیه می کند.
پژوهش آینه پژوهنده است و اخلاق اهل ایمان، در پژوهش آنها نیز نمایان خواهد شد.
توکل، تفویض و خودگشودگیدر کنار همة نیازسنجی‌ها، اندیشه‌ها، برنامه‌ریزی‌ها، طراحی‌ها، تلاش‌ها و دقت‌ها، پژوهشگر مؤمن زمام کار پژوهش و پیشرفت آن را به خدا می سپارد تا او هر مرحله را آن گونه که صلاح می‌‌داند براساس دانش، حکمت، مصلحت و مهر و لطف خود به پیش ببرد. مؤمن در هر گشایش و تنگنا و در هر سرعت، تأخیر یا حتی توقف، مصلحتی برای پژوهش می‌‌بیند. او باور دارد که خداوند ممکن است پژوهش را ارتقا بخشد و طرحی نو و متعالی برای آن بیفکند.
او به لطف خداوند نسبت به پژوهش حق‌جویانه، واقع‌گرایانه و متعهدانه خویش اطمینان دارد و زورق پژوهش خود را به دریای مشیت و ارادة حقیقت مطلق می سپارد.توکل، تفویض و خودگشودگی نسبت به خواست خداست که گاه برخی کوشش‌ها و پژوهش‌های کوچک و عادی اهل ایمان را تبدیل به آثاری بزرگ، پرارزش، اثرگذار و ماندگار می کند.
بازتاب‌ها و برکات
پژوهشی درهم تنیده با ایمان، نه تنها پاسخگوی نیاز که ارتقادهنده نیاز و آفریننده نیازی متعالی تر است. این پژوهش، بازدهی بسیار، بهره‌وری بیش از حد انتظار، اثربخشی ماندگار و ثمربخشی پیوسته دارد. هدر نمی رود و ضایع نمی شود. حتی اگر به فرض مدتی زیر خاک خانه یا کتابخانه یا پژوهشکده یا جای دیگری پنهان یا توقیف شود، در زمانی مناسب، بالنده تر و قوی‌تر خودنمایی خواهد کرد و هر لحظه میوه ای تازه خواهد داد و برکات خود را خواهد بخشید. خداوند خود گفته است که نخواهد گذاشت که تلاش مؤمنان به هدر برود و ضایع شود.
و دست آخر، پژوهش یک مؤمن، افزون بر زیبایی، همچون خود او دارای گیرایی، جذابیت و ملاحتی برتر از زیبایی است که گذشتگان نام آن را آن نهاده اند: کیفیتی خاص در حسن و زیبایی، که قابل درک است اما قابل توصیف نیست. به گفتة حافظ:
این که می گویند آن خوشتر زحُسن یار ما این دارد و آن نیز هم
پژوهش مؤمن همة ویژگی‌ها، دقت‌ها، ظرافت‌ها و زیبایی‌های پژوهش‌های ارزشمند غیرمؤمنان را دارد ، به علاوة همة مزیت‌هایی که ایمان می‌‌تواند به هر تلاش فکری و عملی ببخشد.
