روز میثاق با دریای خزر

به گزارش ايرنا، دریای خزر بزرگ‌ترین دریاچه جهان است و طول پیرامون آن به 7000 کیلومتر می‌رسد، این دریاچه از نظر تنوع زیستی حدود 400 گونه آبزی بومی دارد که ماهیان خاویاری از مهم‌ترین آنها هستند، علاوه بر منابع زنده، از نظر ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیر بستر این دریا پس از خلیج فارس و سیبری، مقام سوم را به خود اختصاص داده است.

دریای خزر یکی از پتانسیل‌‌های حیاتی ایجاد هزاران فرصت شغلی برای ساکنان این منطقه و مناطق همجوار بوده و منبع اصلی درآمد آنها محسوب می‌‌شود که از برکات حیات این بوم سازگان ارزشمند است. ویژگی‌های بارز اکولوژیکی، غنای چشمگیر ژنتیکی و تنوع بی‌همتای زیستی و همچنین موقعیت خاص استراتژیک آن در طی ادوار تاریخی، در بستر رخدادهای سیاسی و طیف گوناگون فرهنگ‌‌ها، سنت‌‌ها، آداب و رسوم و در خلق فرصت‌های درخشان اقتصادی اجتماعی در سطح منطقه و جهان، به خوبی آشکار شده است.

اما چند سالی است عوامل متعددی مانند تغییرات اقلیم، دخالت انسان در حوضه آبریز خزر، انواع آلودگی‌ها و پساب‌های صنعتی، خانگی، کشاورزی و صید بی‌رویه حیات بزرگ‌ترین دریاچه جهان را تهدید می‌کند. اکنون نیز چند سالی است نوسانات تراز آب خزر مشکلاتی را برای حاشیه آن از جمله تالاب‌های وابسته به خزر و از همه مهم‌تر خلیج گرگان به عنوان تنها خلیج ایرانی دریای خزر ایجاد کرده است.

البته این مشکلات فقط متوجه بخش ایرانی دریای خزر نیست بلکه تمام کشورهای حاشیه خزر به نوعی با این مشکلات درگیر هستند. بر این اساس 21 مرداد که کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر موسوم به کنوانسیون تهران میان پنج کشور حاشیه خزر به امضا رسید را روز دریای خزر نامیدند.

در واقع 21 مرداد 1382 برای نخستین بار، پنج کشور حاشیه دریای خزر برای همکاری‌های محیط زیستی در رابطه با دریای خزر با هم میثاق بستند و کنوانسیون تهران را امضاء کردند و سه سال بعد یعنی سال 1385 این روز را به عنوان روز دریای خزر جشن گرفتند.

اهمیت این کنوانسیون منطقه‌ای در این است که تنها معاهده‌ مورد توافق پنج کشور حاشیه دریای خزر و تنها بستر همکاری برای حفاظت و نجات بوم ‌سازگان منحصر به‌ فرد دریای خزر است.

اما چند سالی است که شاهد نوسانات تراز آب دریای خزر و بروز خساراتی در سواحل این حوضه آبی هستیم که معاون پژوهشی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی معتقد است نوسانات آب دریای خزر طبیعی است اما نقش انسان در چند سال اخیر به ویژه در 100 سال گذشته بسیار تاثیرگذار بوده است.

حمید علیزاده لاهیجانی روز یکشنبه گفت: رژیم طبیعی دریای خزر این است که بالا و پایین برود و نوسان داشته باشد؛ این نوسان از چند میلیون سال پیش بوده و ربطی به انسان نداشته اما در چند سال اخیر به ویژه در 100 سال گذشته نقش انسان در این نوسانات بسیار تاثیرگذار بوده است.

وی افزود: البته بخش عمده این نوسانات ربطی به انسان ندارد بلکه بخش کوچکی به انسان مربوط است؛ بنابر این موضوعاتی که در دریای خزر داریم با موضوعاتی که در دریاچه آرال یا دریاچه ارومیه می‌بینیم متفاوت است یعنی این که انتظار داشته باشیم دریای خزر در تمدن انسانی خشک شود، وجود ندارد.

علیزاده لاهیجانی ادامه داد: مشکلات دریای خزر موارد دیگری است که انسان بر روی آن اعمال می‌کند که دو نکته کلیدی دارد یکی فعالیت‌های آلاینده انسانی است که در این فعالیت‌ها هم دو مورد خیلی اهمیت دارد یکی زباله به ویژه پلاستیک و دیگری مواد مغذی است.

وی افزود: مواد مغذی شامل سه گروه اصلی است از جمله سیلیس، فسفر و نیتروژن که سیلیس در طبیعت زیاد است اما فسفر و نیتروژن را انسان از طریق کودهای شیمیایی وارد می‌کند که این موجب افزایش سبزینه‌زایی در دریا و بروز شکوفایی جلبکی می‌شود.

وی ادامه داد: پلاستیک هم که اثر مستقیم دارد زیرا هم پایداری آن در طبیعت زیاد دارد و هم آبزیان حتی پرندگان را به دام می‌اندازد، همچنین چهره بدی در ساحل و طبیعت ایجاد می‌کند و اثر مستقیم بر روی حیات وحش دارد اینها نمونه‌ای از فعالیت‌های آلاینده انسانی است.

معاون پژوهشی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی افزود: فعالیت‌های غیرآلاینده هم داریم که شاید نقش آنها در تخریب محیط زیست به مراتب بیشتر از فعالیت‌های آلاینده باشد به عنوان مثال زمانی که ماهی می‌خواهد تخم‌ریزی کند رودخانه آب ندارد اگر هم آب دارد بستر به حدی تغییر کرده که ماهی نمی‌تواند بالا بیاد چون ماسه داخل رودخانه برداشت می‌شود و زیر پل‌ها بتن می‌شود و ماهی توان عبور از آنها را ندارد یا در فصل بهار که فصل تخم‌ریزی است تعداد ماهیگیران در کنار رودخانه از ماهی‌ها بیشتر است.

وی تاکید کرد: اینها رفتارهای غیرآلاینده انسانی است یعنی محیط رودخانه آنقدر دستخورده می‌شود و به حدی تغییر می‌کند که ماهی جرات وارد شدن به آن را برای تخم‌ریزی ندارد. ماهیگيری بیش از حد از در دریا هم رفتار غیرآلاینده است، شواهد نشان می‌دهد که در حال حاضر اثر مخرب زیست محیطی این رفتارها بسیار بیش‌تر از رفتارهای آلاینده است.

علیزاده لاهیجانی به نوسانات آب دریای خزر اشاره کرد و گفت: با این وجود فعلا تراز آب خزر نکته کلیدی ما نیست اگر می‌بينیم فشار بر تالاب انزلی، میانکاله، گرگان و امیر کلایه زیاد است فقط به تراز آب مربوط نیست بلکه مربوط به برداشت‌های بیش از حد از آب‌های ورودی به این تالاب‌ها است که تحت فشار فعالیت‌های انسانی صورت می‌گیرد، اگر فشار انسانی بیش از حد نباشد تالاب‌ها با همان تراز به آرامی خودشان را تطبیق می‌دهند.

وی درباره نقش تحقیقات در حفاظت بهتر از دریای خزر گفت: سالی دو بار کار پایش دریای خزر را با استفاده از کشتی‌های صیادی که اجاره می‌کنیم، انجام می‌دهیم، این پایش تا عمق 800 متری با نمونه‌گیری از پارامترهای فیزیکی، شیمیایی، نمونه‌برداری از آبزیان به ویژه پلانگتون‌ها، رسوب بستر و مطالعات آلایندگی انجام می‌شود.

علیزاده درباره به اشتراک گذاشتن این اطلاعات میان کشورهای حاشیه دریای خزر اظهار داشت: آن بخش از اطلاعاتی که در کمیته ملی caspcom (کمیته مشترک خزر) تصویب می‌شود میان کشورها به اشتراک گذاشته می‌شود که وظیفه این کمیته در ایران بر عهده سازمان هواشناسی است.

معاون پژوهشی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی گفت: اکنون کشتی تحقیقاتی گیلان متعلق به شیلات که یک کشتی اقیانوس‌پیما است، در حال تعمیر است که امیدواریم به زودی به پایان برسد که در این صورت می‌توان از آن برای پایش دریای خزر استفاده کرد.

• ضعف مدیریتی در دریای خزر

همچنین همایون خوشروان رییس گروه پژوهشی مدیریت محیط زیست وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در این باره گفت: در دریای خزر دو نکته اساسی وجود دارد اول این که نوسان آب خزر یک فرایند طبیعی است که به هیچ طریقی نمی‌شود دقیق آن را پیش‌بینی کرد.

وی افزود: ماهیت نوسانی آب خزر تاکنون چه توسط دانشمندان روسی چه ایرانی گرفته شده عمدتا با خطا همراه بوده است یعنی حتی اگر به گذشته هم برگردیم بین سال‌های 1950 تا حال حاضر اهم پیش‌بینی‌هایی که انجام شد کاملا درست نبوده است.

عضو کمیته ملی نجات خلیج گرگان ادامه داد: این عدم درست بودن یک نکته‌ای را حکایت می‌کند و آن این است که خزر فرایندی طبیعی است که با ماهیت فیزیکی خودش نمی‌تواند شرایطی را ایجاد کند که بشر با فناوری موجود بتواند آن را پیش‌بینی کند و رفتار خزر را تحت کنترل خودش قرار دهد.

وی افزود: نکته دوم این است حالا اگر خزر قابل پیش‌بینی نباشد چکار باید کرد؟ واقعیت این است که در فرایندهای زمین‌شناختی اگر یک فرایند طبیعی را نتوان شبیه‌سازی کرد بهترین کاری که می‌شود انجام داد این است که برگردیم به اسناد گذشته موجود در رابطه با آن موضوع، یعنی می‌توانیم دامنه خطر را بر اساس مدارک و مستندات گذشته بررسی کنیم. در دریای خزر هم چاره‌ای نداریم جز این که به اسناد بالادستی مربوط به نوسانات گذشته خزر مراجعه کنیم.

عضو هیات علمی گروه پژوهشی مدیریت محیط زیست وزارت علوم تحقیقات و فناوری با بیان این که این اسناد به دو دسته تقسیم می‌شوند گفت: اسنادی که ماهیت زمین‌شناختی دارند و به لحاظ تاریخی به جای ماندند و اسنادی که بر اساس داده‌های اندازه‌گیری موجود ما هستند.

وی افزود: داده‌های اندازه‌گیری ما از سال 1835 از ایستگاه باکو شروع شده تا حال حاضر، یعنی تقرییا حدود 180 سال اطلاعات تغییرات تراز آب دریای خزر را داریم، از طرف دیگر داده‌های تاریخی را هم از چهار تا پنج قرن گذشته داریم، از این داده‌ها می‌توان فهميد که آنچه که مسلم است در دوره زمانی هزار ساله ماکسیمم عقب‌نشینی دریای خزر منفی 33 متر است و ماکسیمم افزایش سطح تراز آب هم حدود منهای 24 متر است.

خوشروان اظهار داشت: در دوره‌های کوتاه مدت‌تر یعنی زیر 500 سال تراز دریای خزر همیشه بین منهای 26 تا منهای 28 نسبت به دریای بالتیک بوده است، این تراز بازه موثری است برای اقدامات مهندسی کما این که روس‌ها هم از همین بازه استفاده می‌کنند و هر نوع اقدامی که قرار است در داخل یا خارج از دریا انجام دهند مطابق رعایت این تراز انجام می‌دهند.

وی گفت: الان خزر در حال عقب‌نشینی است و تراز آن منهای 28 است، اگر قرار باشد بیاییم با توجه به اراضی خشکی که خزر از خودش آزاد کرده تصرف‌های خود را در این تراز انجام دهیم یعنی در این عقب‌نشینی‌ها ساخت و ساز کنیم خواه ناخواه دریای خزر دوباره دچار افزایش تراز خواهد شد و این زمین‌ها را پس می‌گیرد همان اتفاقی که بین سال‌های 57 تا 74 افتاد و خسارات سنگینی به اراضی ساحلی وارد شد.

رییس گروه پژوهشی مدیریت محیط زیست وزارت علوم، تحقیقات و فناوری افزود: حال چه باید کرد؟ باید خودمان را به لحاظ زیستی و اخلاق زیستی نسبت به تراز منهای 26 متعادل کنیم یعنی اجازه ندهیم هیچ گونه دخل و تصرفی از تراز منهای 26 نسبت به دریای بالتیک در ساحل دریای خزر انجام شود.

منهای 26 یعنی این که سطح تراز دریای خزر نسبت به آب‌های آزاد 26 متر پایین‌تر است.

وی ادامه داد: نکته‌ای که وجود دارد این است که نیامدیم این خط منهای 26 یا منهای 28 را رعایت کنیم بلکه در آن دخل و تصرف انجام دادیم، در حاشیه مصب رودخانه‌ها زمین‌ها را گرفتیم و کشاورزی کردیم، مصالح ماسه‌ای را از بستر رودخانه‌ها و حریم دریا برداشت کردیم و هزارن مسائل دیگر که امروز به معضلاتی تبدیل شده که اکنون در قرن 21 در سواحل جنوبی دریای خزر می‌بینیم.

خوشروان گفت: اگر بخواهیم این معضلات را کاهش دهیم باید از این به بعد مجلس شورای اسلامی قوانینی را صادر کند که حد بستر و حریم دریای خزر را به شکل واقعی معرفی کند و ضمانت‌های اجرایی اجازه ندهند هیچ دخل و تصرفی در این حریم صورت گیرد.

عضو هیات علمی گروه پژوهشی مدیریت محیط زیست وزارت علوم تحقیقات و فناوری درباره پیش‌بینی وضعیت دریای خزر گفت: چیزی را می‌توانیم پیش‌بینی کنیم که بتوانیم خوب پایش کنیم.

وی افزود: دریای خزر یک سری ورودی و یک سری خروجی دارد، ورودی‌ها رودخانه‌ها هستند و قابل اندازه‌گیری‌اند و روان‌آب‌های آنها به سمت خزر اندازه‌گیری می‌شوند اما برای اندازه‌گیری بارندگی‌ها ایستگاه‌هایی را بر روی سطح آب خزر نداریم که میزان سالانه ریزش جوی بر روی خزر را مشخص کند بنابر این اولین نقطه ضعف ما عدم اندازه‌گیری بیلان بارش‌های جوی بر روی خزر است و دومین مساله بیلان منفی خزر متاثر از تبخیر است باز هم بر روی خزر ایستگاهی نداریم که مشخص کنیم چه مقدار از آب دریای خزر سالانه تبخیر می‌شود.

خوشروان ادامه داد: بنابر این با معادله‌ای طرف هستیم که یک طرف آن متغیرهای ورودی و یک طرف هم متغیرهای خروجی است و با توجه به این که ما دو مجهول در دو طرف معادله داریم پس با یک معادله ریاضی دو مجهولی سروکار داریم و چون این معادله هیچ مشخصه‌ای ندارد از این رو پیش‌بینی‌ها اشتباه از آب در می‌آید چون ناچاریم برای پیش‌بینی‌ها از مدل‌های آب و هواشناسی حوضه‌های پیرامون استفاده کنیم که آنها معمولا با واقعیت‌های خزر هماهنگ نیست.

وی گفت: نکته دوم فعل و انفعالاتی است که در بستر خزر اتفاق می‌افتد همین الان مدارک و مستنداتی داریم که چشمه‌های وسیعی از آب شیرین در اعماق بستر دریای خزر در حال تخلیه شدن است، این که میزان آبی که از زیر بستر خزر بر اثر نیروی مکش در حال تخلیه شدن است چقدر است مشخص نیست، اینها قابل اندازه گیری نیست.

وی ادامه داد: بنابر این می‌بینیم که دانشمندان می‌گویند مثلا تا سال 2020 حدود 45 سانتی‌متر بر تراز آب دریای خزر اضافه می‌شود در صورتی که کاملا اشتباه است چون می‌بینیم خزر امسال نسبت به سال گذشته 4 سانتی‌متر و نسبت به سال قبل‌تر 7 سانتي‌متر دچار کاهش تراز شده است یعنی در مدت دو سال 11 سانتیمتر کاهش تراز آب داشتیم در حالی که به استناد این پیش‌بینی که در سال 2015 انجام شد باید شاهد افزایش تراز آب خزر باشیم.

عضو کمیته ملی نجات خلیج گرگان ادامه داد: فقط اتفاقی که افتاد این است که سرعت کاهش سطح تراز آب دریای خزر نسبت به 5 سال قبل کاهش یافته است، در آن زمان خزر با سرعت 20 سانتیمتر در سال کاهش می‌یافت اکنون با سرعت 4 سانتی‌متر در سال پایین می‌رود و علت هم این است که اول بحث روان‌آب‌های ولگا به خاطر نزولات جوی به حوضه آبریز که بیشتر برف بود باعث شد سیلاب‌هایی در ماه‌های گرم سال اتفاق بیفتد که این سیلاب‌ها آب خزر را بالا آورد دوم این که میزان دخل و تصرف‌های انسانی در حوضه ولگا احتمالا کاهش یافته است، یعنی سدهای روسی پر آب شده و باعث شد آنها ناچار شوند آب مازاد را به سمت خزر سرازیر کنند و همین باعث شد سرعت کاهش سطح تراز دریای خزر تنزل یابد.

وی تاکید کرد: یکی از مشکلاتی که در هر زمینه‌ای در رابطه با خزر در کشور داریم نبود یک سامانه منسجم اندازه‌گیری پایش ملی، منطقه‌ای و جهانی روی دریای خزر است، زمانی که مدیر مرکز مطالعات دریای خزر بودم تلاش کردم که اولین سامانه پایش منطقه‌ای را با همکاری روس‌ها راه‌اندازی کنیم که متاسفانه نافرجام ماند.

خوشروان ادامه داد: اما واقعیت این است تا زمانی که یک سامانه منسجم مستمر اندازه‌گیری پارامترهای دریایی را روی خزر نداشته باشیم هرگز نمی‌توانیم در پیش‌بینی‌های رفتار فیزیکی دریای خزر موفق باشیم.

وی گفت: سازمان بنادر یک سری ایستگاه‌های فراسنجی را بهینه‌سازی کرد که کار خوبی است یک سری گویه‌ها را هم در دریای خزر قرار داده اما کافی نیست، باید اندازه‌گیری‌های میدانی ما با شناورهای تحقیقاتی انجام شود و کل دریای خزر را در بر بگیرد همان کاری که روس‌ها 150 سال است سالانه انجام می‌دهند اما ما فقط فرصت‌ها را از دست می‌دهیم.

وی به ضعف مدیریتی در این زمینه اشاره کرد و گفت: در زمینه جامعه مهندسی سواحل و سازه‌های دریایی در کشور مدیریت بسیار ضعیفی داریم، یک طرح درآمد عمرانی برای دریای خزر داشتیم که بر اساس آن دولت سالانه یک میلیارد تومان به وزارت نیرو کمک می‌کرد تا کارهای مطالعاتی بر روی دریای خزر انجام دهد اما این اعتبار از سال 95 به علت سوء مدیریت حذف شد.

خوشروان تاکید کرد: اینها فرصت‌هایی است که داریم از دست می‌دهیم و تا زمانی که به خودمان نیاییم از پتانسیل بزرگ‌ترین دریاچه کره زمین با تمام قابلیت‌هایی که دارد محروم خواهیم ماند در حالی که کشورهای دیگر به خوبی از آن استفاده می‌کنند.