لحظه‌هایی که دیدن پدربزرگ و مادربزرگ یادمان می‌داد با ادب فقط باید نشست و گوش داد و گریه کرد و البته بعدترها بود که یاد گرفتیم، که آن سید روحانی با عمامه سیاهش و آن کتابی که در دستش بوده یعنی مقتل خوانی، یعنی گریستن بر مصیبت‌های آل‌الله... و یعنی در کنار با ادب نشستن و گوش دادن و گریه کردن، فهمیدن هم لازم است تا گریستن‌مان بی‌معرفت نباشد.
مقتل را در لغت به معنای محل قتل می‌گیرند و به طور خاص به کتاب‌هایی که درباره شرح قتل حضرت اباعبدالله(ع) و واقعه کربلا نوشته می‌شود می‌گویند. این کتاب‌ها که به مقتل مشهور شدند محل مراجعه و اعتبار گویندگان روحانی شیعی شده و غیر از استناد تاریخی، نفس مقتل‌خوانی به جهت گریستن بر مصیبت کربلا خود مورد توجه قرار گرفت. حادثه کربلا آن‌گونه که واکاوی هدف قیام امام حسین(ع) می‌نمایاند، فریادی است از دل تاریخ بر پیکره ظلمی که ریشه زده از قصدها و کینه‌های دشمنان خاندان رسالت در صدر اسلام.
این فریاد پیچیده شده در طف بعد از سال 61 هجری رساترین بانگ شد و در گوش همه مردمان تاریخ این فریاد همان امتداد رسالت خداوند است . رسالتی که در سیره نبوی با شدت با کفار و رحم بین مومنان و در سیره علوی با صبر و جهاد و تحقق عدالت همراه بود و همچنین در سیره برادر مهتر حضرت حسن(ع) با صبر و صلح ادامه یافته بود و در دهم محرم شصت و یک هجری با خون ثارالله داشت امتداد می‌یافت.
پس زنده نگاه داشتن یاد این حماسه بعد از این تاریخ، واجبی بود بر آزادگان جهان و روایات بی‌شماری که در پاسداشت حماسه حسینی در متون روایی ما وارد شده خود دلیلی است بر این مدعا، با این قصد تبرک که امام ششم حضرت صادق (ع) در روایتی به ابان‌بن تغلب می‌فرمایند؛ « آه کشیدن کسی که برای مظلومیت ما غمگین باشد تسبیح است و اندوه وی برای ما عبادت است و پنهان داشتن سر ما جهاد در راه خداست.»
این‌گونه بود که از همان روزگار تا کنون کتاب‌های بسیاری به عنوان مقتل نوشته شده است تا جایی که شیخ آقا بزرگ تهرانی صاحب «الذریعه» بیش از هفتاد کتاب را با عنوان مقتل نام می‌برد که به حادثه کربلا مربوط می‌شود. آقا بزرگ تهرانی اولین مقتل را مقتل اصبغ‌بن‌نباته از یاران حضرت علی معرفی می‌کند – ذکر این نکته ضروری است که از طرفی ما شرح شهادت و مصیبت‌های دیگر افراد خاندان رسالت و ولایت را نیز با عنوان مقتل می‌شناسیم، مانند مقاتل‌الطالبین ابوالفرج اصفهانی (متوفی،356هـ.ق) که در شرح حال و ذکر اسامی شهدای فرزندان ابوطالب عموی فداکار پیامبر است و با عنوان کشته‌شدگان فرزندان ابوطالب توسط سیدهاشم رسولی محلاتی به فارسی ترجمه شده است- اما از جمله قدیمی‌ترین مقاتل مربوط به حادثه کربلا مقتل‌الحسین تالیف لوط بن‌یحیی بن مخنف معروف به ابومخنف است. البته اصل این کتاب به دست نیامده و آنچه اکنون به این نام خوانده می‌شود برگرفته از کتاب‌های تاریخی‌است که از کتاب مقتل او نقل کردهاند.
از مقاتل معروف دیگر مقتل خوارزمی است که متنی تاریخی درباره حوادث کربلا و آنچه بر اهل بیت اباعبدالله گذشت، است.مقتل خوارزمی در دو جزء توسط موفق بن‌احمد مکی خوارزمی از مورخان قرن ششم تالیف شده و اکثر مطالب آن از تاریخ ابن‌اعثم آورده شده است. همچنین است مقتل‌الحسین عبدالرزاق مقرم که وقایع کربلا را از خروج امام حسین از مدینه تا حوادث عاشورا پی گرفته.
«اللهوف علی قتل الطفوف» نیز مقتل معتبر دیگری است از تالیفات مشهور سیدبن طاوس از دانشمندان شیعی قرن هفتم. این کتاب امروزه مورد مراجعه بسیاری از اهل فضل و روحانیون است و چندین ترجمه نیز تا به حال از آن انجام گرفته است.
از کتاب‌های جریان‌ساز دیگری که اتفاقا مورد جرح و تعدیل و انتقاد برخی از علما قرار گرفته و از آسیب‌ها و انحرافات نیز در امان نمانده کتاب روضه الشهداء تالیف نویسنده پرکار قرن نهم ملاحسین واعظ کاشفی است. این کتاب که در نوع خود به طور بسیار گسترده به موضوعات و حواشی حادثه کربلا پرداخته در گسترش تعزیه نیز موثر بوده است و البته ماجرای قابل توجه‌تری نیز دارد. کتاب روضه‌الشهدا از همان ابتدا به خاطر نثر و نوع نوشتارش خیلی زود جای خود را در میان مردم باز کرد و بعد از مدتی یک پای ثابت مجالس دینی شد و به خاطر تاثری که بر می‌انگیخت و باز به خاطر ثوابی که این تاثر و گریستن بر مصایب خاندان نبوت و ولایت داشت و سفارشی که در روایات بدان شده مورد استفاده وعاظ قرار گرفت.
در این مجالس کسانی که صدایی خوب و سوزناک داشتند بخش‌های از این کتاب را با صدای خوش و غمناکشان به آواز بلند می‌خواندند و شنوندگان را تحت تاثیر قرار می‌دادند حتی نقل است که نخستین کسی که به این شیوه مبادرت کرد خود ملاحسین کاشفی بوده که با صدای خوش خود کتاب را در دربار سلطان حسین بایقراء، حاکم هرات می‌خوانده است.
رفته رفته این نوع خواندن با تغییر لحن و آوردن منابع دیگر به جعل اصطلاحی به نام روضه خوان و روضه‌خوانی در فرهنگ شیعی ایران منجر شد.
کتابی که بهانه نوشتار حاضر شده دمع السجوم ترجمه مقتل معروف حاج شیخ عباس قمی صاحب مفاتیح الجنان با عنوان «نفس المهموم فی مقتل سیدنا الحسین المظلوم (ع)» است. دمع السجوم را مرحوم آیت الله میرزا ابوالحسن شعرانی نگاشته است. علامه شعرانی از بزرگترین دانشمندان معاصر شیعه بود که با تسلط بر زبان‌های فرانسه و عربی به عنوان چهره‌ای فرزانه و متبحر در نجوم، فلسفه، فقه، اصول، حدیث و علوم قرآنی آثار بسیار ارزشمندی را از خود به یادگار گذاشت. همچنین است ترجمه‌ها و تصحیحات ایشان از کتاب‌هایی چون همین کتاب نفس المهموم... و روضه الشهدا.
مقتل حاضر کتابی جامع و موجز مشتمل بر اکثر روایات صحیحه و مقولات تواریخ معتبره از عامه و خاصه درباره مقتل حضرت ثارالله است. منابع کتاب نفس المهموم آن گونه که خود خاتم المحدثین حاج شیخ عباس قمی می‌گوید از کتاب‌های معتبری چون ارشاد شیخ مفید، لهوف سیدبن‌طاووس، تاریخ طبری، تاریخ کامل ابن اثیر، مقاتل الطالبین ابوالفرج اصفهانی، مروج الذهب و معادن الجوهر مسعودی، کشف الغمه اربلی امامی، عقد الفرید ابن عبدربه و... فراهم شده است.
کتاب در مقدمه خود از ولادت حضرت حسین(ع) شروع کرده و احادیث مختلفی را که در تاریخ ولادت ایشان در سوم یا پنجم شعبان اختلاف کردهاند، آورده است.
باب اول کتاب در مناقب امام حسین(ع) و ثواب گریستن بر آن حضرت و لعن بر قاتلان و اخباری که در شهادت ایشان وارد شده، است. این باب در دو فصل تنظیم شده؛ فصل اول با عنوان (در مختصری از مناقب آن حضرت) و فصل دوم به ثواب گریستن و لعن بر قاتلان حضرت و اخباری که در شهادت حضرت وارد شده پرداخته. حاج شیخ عباس در این فصل به آوردن تنها 40حدیث معتبر اکتفا کرده. ذکر سند رجالی احادیثی که مولف آورده ارزش تاریخی اثر را دوچندان می‌کند.
باب دوم کتاب تحت نه فصل و همین طور مقاتل مختلف یاران حضرت از مقتل رشید هجری رضی‌الله عنه تا شهادت حضرت و شهادت طفل شیر خوار را در برگرفته. عنوان این باب که 250صفحه از کتاب را به خود اختصاص داده در ذکر وقایع پس از بیعت مردم بایزید بن معاویه تا هنگام شهادت بر حضرت سیدالشهداء(ع) است.
باب سوم کتاب وقایع پس از شهادت حضرت و فرزندان مطهرش را پی می‌گیرد؛ تاراج خیمه‌های آل الله و ذکر وقایع عصر عاشورا تا رهسپار کردن حرم مطهر حضرت به مدینه به فرمان یزید. باب چهارم به بیان معنی عارضه‌های پس از شهادت حضرت پرداخته، با این عنوا ن«در آن چه ظاهر شد پس از شهادت حضرت ابی‌عبدالله الحسین(ع) از گریستن آسمان‌ها و زمین و اهل آنها و ناله ملائکه به خدای تعالی در امر آن حضرت و... .»
باب پنجم تحت سه فصل به معرفی فرزندان و همسران حضرت پرداخته و همچنین درباره فضیلت زیارت حضرت و سرگذشت ستم خلفا بر قبر شریف امام احادیث و اخباری آورده شده، درخاتمه کتاب نیز در بخشی حدود هفتاد صفحه شرح حال توابین و خروج مختار و خونخواهی او از قاتلین امام حسین بررسی شده.
ترجمه ادیبانه استاد علامه شعرانی به همراه نکات تحقیقی که بر متن افزوده‌اند از ویژگی‌های کتاب دمع السجوم است که مطالعه آن به تمامی پژوهشگران و عاشقان حماسه حسینی توصیه می‌شود. ترجمه مقتل حاضر آن گونه که خود علامه شعرانی می‌گوید«زادی برای معادی این دانشمند پرکار و پرجو بوده و حاصل شتابی است که این عالم ربانی داشته تا قبل از آن که آفتاب برآید و کاروان رود توسلی جوید و خدمتی تقدیم کند.
