قدیمی‌ترین فرش‌های موجود از حرم رضوی که در موزه فرش آستان قدس نگهداری می‌شود متعلق به دوره صفویه است، ولی پیشینه استفاده از فرش در حرم مطهر رضوی به پیش از دوره صفویه بازمی‌گردد. ابن‌بطوطه در سال ۷۳۳ ه. ق که از خراسان بزرگ دیدن می‌کند، در کتاب خود ضمن توصیف حرم مطهر رضوی به وجود فرش‌هایی اشاره می‌کند که بقعه رضویه را مفروش کرده است.
موزه فرش آستان قدس رضوی با داشتن ۳ طبقه فضای نمایشی و یک طبقه مخزن در زیربنایی به مساحت ۶ هزار و ۶۴۷ مترمربع یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های تخصصی فرش جهان به شمار می‌رود. این موزه شامل مجموعه‌ای غنی از قالی‌های نفیسی است که در دوره‌های مختلف ارادتمندان امام رضا(ع) اهدا کرده‌اند یا آستان قدس رضوی برای استفاده در حرم مطهر خریداری کرده است. در حال حاضر در این گنجینه کم‌نظیر ۱۰۲ تخته قالی و قالیچه که از نفیس‌ترین شاهکارهای هنری به شمار می‌رود و قدمتشان از دوره صفویه تا دوره معاصر است، در معرض دید علاقه‌مندان قرار دارد. همزمان با روز جهانی صنایع‌دستی رونمایی یکی از قدیمی‌ترین و نفیس‌ترین قالیچه‌های جهان موجود در گنجینه رضوی و همچنین اسناد فرش‌های حرم مطهر رضوی در دوران صفویه انجام شد.
- قالیچه محرابی باغی
قالیچه محرابی باغی یکی از نفایس موزه فرش آستان قدس رضوی و متعلق به دوره صفویه است که در کرمان توسط «محمدامین کرمانی» به ابعاد به ابعاد ۱۱۲×۱۴۱ سانتی‌مترمربع بافته شده است. جنس این قالیچه تار از پنبه، پود قالیچه از پنبه و ابریشم و پرز از ابریشم است. رنگ‌هایی که استفاده شده است به‌صورت طبیعی و شامل سبززرد، آبی تیره، نارنجی، زرد، قهوه‌ای، سورمه‌ای، لاکی، سفید است. کاربرد این قالیچه به‌عنوان سجاده تعریف شده است.
مسئول گنجینه فرش و منسوجات موزۀ آستان قدس رضوی به همشهری می‌گوید: این قالیچه منحصر به فرد در زمره قالی‌های تلفیقی و متشکل از ۳ قسمت اصلی متن قالی، لچک‌ها و حاشیه است. این اثر با طراحی خلاقانه‌اش از آثار منحصر به‌فرد موزه فرش آستان قدس رضوی است. این دستباف در شهر کرمان و به‌صورت سراسری ترکیبی از باغ و محراب طراحی شده است. در قسمت بالای قالی «مرکز عرض قالی» ترنج کوچکی است که نقش قندیل را برعهده دارد و محل قرار گرفتن مهر و پیشانی نمازگزار است و این امر از عبارت «سبحان ربی الاعلی و بحمده» مشهود است.
«عبدالحسین ملک‌جعفریان» می‌افزاید: متن قالیچه که به عنوان سجاده از آن استفاده می‌شده، به‌صورت باغ طراحی شده است. متن به وسیله ۲ نهر آب به ۴ قسمت تقسیم شده و هر قسمت آن به انواعی از درخت‌ها، درختچه‌ها و بوته‌ها با گل‌های رنگارنگ و پرندگان گوناگون مزین شده است که این نقوش نمادی از باغ‌های بهشتی است. محل تقاطع نهرها در مرکز فرش، حوض آبی به شکل ستاره هشت‌پر به وجود آورده است که ترنج فرش محسوب می‌شود. کل متن قالی با ۱۳ ماهی، ۱۶ پرنده و ۷ درخت ترسیم شده که متنی شلوغ و پرکار را ایجاد کرده است.
ملک جعفریان تصریح می‌کند: در قسمت بالای سجاده ۲ لچک وجود دارد که با بندهای اسلیمی قطوری به رنگ سورمه‌ای و به‌صورت دندانه‌دار از متن جدا شده است. داخل لچکی‌ها با نقوش گل‌های زیبا از قبیل گل شاه‌عباسی و همچنین برگ‌ها و شاخه‌های ختایی تزیین شده است. حاشیه‌های قالیچه متشکل از ۳ قسمت لِوَر، اصلی و زنجیره است. در چهارگوشه حاشیه جایی که قاب‌های بزرگ‌تری را طراحی کرده‌اند، عبارت و تزییناتی دیده می‌شود؛ شامل «عمل بنده کمترین» و «محمد امین کرمانی».
- موزه‌ای با استانداردهای بین‌المللی
مسئول گنجینه فرش و منسوجات نیز در بخشی دیگر از سخنانش با اشاره به جایگاه موزه‌های این سازمان در کشور خاطرنشان می‌کند: سال گذشته از سوی ایکوم، موزه آستان قدس رضوی از بین ۴۰۰ موزه کشور، به عنوان برترین موزه کشور شناخته شده است. وی با اشاره به همزمانی این برنامه و روز جهانی صنایع‌دستی به جایگاه فرش در صنعت صنایع‌دستی ایران اشاره کرد و در ادامه استانداردهای به کار رفته در موزه تخصصی فرش آستان قدس رضوی را برشمرد.
ملک جعفریان درباره شیوه چیدمان فرش‌ها در این موزه می‌گوید: با توجه به پراکندگی هنر و صنعت فرش‌بافی در سطح کشور، آثار موزه فرش بر اساس مناطق مختلف هنر فرش‌بافی در کشور تقسیم شده‌اند. در این گنجینه برای نمایش فرش‌ها از جدیدترین شیوه‌های نمایش استفاده شده است و استفاده از سازه‌هایی از جنس استیل مرغوب با امکان تبادل جریان هوا برای نمایش فرش‌ها، استفاده از لامپ‌های هالوژنی با حداقل اشعۀ UV به همراه فیلتر، تهویه و دمای مناسب، برخی از تمهیدات در نظر گرفته شده در این موزه است.
- فرش‌های آستان قدس؛ زینت‌بخش موزه‌های آیندگان
مدیرعامل شرکت فرش آستان قدس رضوی هم قالیچۀ محرابی باغی دورۀ صفویه، فرش‌های دستباف آستان قدس رضوی را سرمایه‌ای موزه‌ای برای آیندگان می‌داند. وی با بیان این‌که در تولید فرش‌های دستباف حرم مطهر رضوی از بهترین مواد اولیه و رنگ‌های گیاهی استفاده می‌شود، اظهار می‌کند: به دلیل نفیس بودن این فرش‌ها، در آینده تمامی فرش‌های بافت آستان قدس رضوی جنبۀ موزه‌ای در سراسر دنیا پیدا خواهد کرد.
«غلامرضا باغشنی» با اشاره به تاکیدات تولیت فقید آستان قدس رضوی بر حفظ اصالت فرش دستباف و حمایت همه‌جانبۀ ایشان از این هنرصنعت اظهار می‌کند: آستان قدس رضوی از گذشته تاکنون به این امر بسیار بها داده و در حال حاضر سالانه ۴ هزار تا ۴ هزار و ۵۰۰ مترمربع متر فرش دستباف اختصاصی حرم مطهر در شرکت فرش آستان قدس رضوی تولید می‌شود.
وی می‌افزاید: حدود ۲۵ تا ۲۷ هزار مترمربع از رواق‌ها در حرم مطهر با فرش دستباف مفروش شده است و آستان قدس این گونه سعی در حفظ اصالت این هنر دیرین داشته است. مدیرعامل شرکت فرش آستان قدس رضوی با بیان این‌که در حال حاضر حدود ۳۰۰ تخته از فرش‌های به نمایش درآمده در موزه‌های دنیا، بافت ایران است، اعلام آمادگی کرد تا در صورت اختصاص بخشی در گنجینۀ فرش و منسوجات آستان قدس، تعدادی از دستباف‌های نفیس آستان قدس را برای نمایش در اختیار این موزه قرار دهد.
- رونمایی از اسناد مرتبط با فرش‌های حرم مطهر
در مرکز اسناد و مطبوعات گنجینه رضوی اسناد باارزشی برای فرش‌ها وجود دارد که قدیمی‌ترین آنها به دوره صفویه بازمی‌گردد.
سند شماره ۱/ ۴۵۰۰۸، پرداخت وجه نقد به خواجه صالح فراش، برای تهیه مصالح و اجرت بافت ۹ عدد جاجیم، جهت مفروش کردن حرم مطهر رضوی، در ذی الحجه سال ۱۰۲۲.
سند شماره ۱/ ۲۸۴۷۳، صورت ۷ عدد قالی بافت قائن که در شعبان ۱۰۲۱ برای مفروش کردن حرم مطهر رضوی تهیه شده است.
سند شماره ۱/ ۵۳۲۵۲، مشخصات ۸ عدد قالی و قالیچه وقفی امیرالامرا عباس قلی‌خان بیگلربیگی خراسان که در محرم ۱۰۸۰ برای روضه منوره و حرم مطهر وقف شده است.
سند شماره ۲۰/ ۳۳۲۸۳، صورت ۸ عدد قالی و قالیچه وقفی که توسط یوسف سلطان وزیر خراسان در ۴ ذی‌الحجه ۱۱۱۰ برای مفروش کردن روضه منوره تقدیم شده است.
سند شماره ۶/ ۳۵۲۱۷، خرید یک زوج قالیچه توسط میر محمدجعفر تحویلدار آستان قدس رضوی که در جمادی الثانی ۱۱۴۷ برای مفروش کردن روضه منوره از آذربایجان خریداری شده است.
شایان ذکر است موزه فرش آستان قدس رضوی دوباره به روی بازدیدکنندگان گشوده شد. این گنجینه نفیس مدتی به دلیل تعمیرات و شارژ تجهیزات تعطیل بود. موزه فرش در صحن کوثر حرم مطهر رضوی قرار دارد.
نظر شما