خشونت‌های خانگی علیه کودکان شاید با تنبیه مرزی به باریکی مو داشته باشد. در گذشته به نظر می‌رسید که تنبیه بدنی ورای از خشونت تعریف می‌شود و هریک از والدین این را حق خود می‌دانستند که در صورت نافرمانی فرزند را تنبیه کنند. اما در عصر امروز تنبیه بدنی یا هر اقدامی که از سوی والدین علیه کودکان انجام شود و به وی آسیب وارد کند، در زمره خشونت‌های خانگی به شمار می‌رود. آسیب‌هایی که این‌گونه خشونت‌ها به کودکان می‌زند در برخی موارد غیرقابل جبران خواهد بود.
به گفته برخی از کارشناسان، سوءرفتار با کودکان که از آن به عنوان کودک‌آزاری یاد می‌شود یکی از هولناک‌ترین آسیب‌های اجتماعی است که امروزه در حال تبدیل به یک چالش اساسی و بحران اجتماعی است و حتی گفته می‌شود زنگ خطر این آسیب اجتماعی به صدا درآمده است.
بیکاری، اعتیاد، فقر و طلاق منشأ اصلی کودک‌آزاری در جامعه است که خشونت، فساد جنسی و فحشا دستاوردهای آن به شمار می‌رود. ۹۰ درصد کودک‌آزاری‌ها در درون خانواده اتفاق می‌افتد و در نحوه تربیت و فرزندپروری والدین ریشه دارد.
- انواع کودک‌آزاری
معاون امور اجتماعی بهزیستی قزوین درباره انواع کودک‌آزاری و مصادیق آن به همشهری گفت: کودک‌آزاری شامل انواع مختلفی می‌شود از جمله خشونت‌های جسمی، روانی، مسامحه و غفلت و آزار جنسی که با توجه به آمارهای موجود بیشترین آزارهای گزارش‌شده مربوط به مسامحه و غفلت والدین از فرزندان می‌شود. «هدی حقیقی» بیان کرد: رساندن آسیب‌های جسمی نظیر ضربه زدن، داغ کردن اعضای بدن کودک، شکستگی و هرگونه مجروحیتی که والدین باعث آن شده باشند در زمره آزارهای جسمی قرار می‌گیرد. برخوردهای کلامی خشونت‌آمیز، داشتن انتظارهای نامناسب، تهدید کردن و هرگونه خشونتی که روح و روان کودک را مورد آزار و اذیت قرار دهد در لیست خشونت‌های روحی و روانی قرار می‌گیرد و البته در خشونت‌های جسمی همواره خشونت‌های روانی نیز وجود دارد. وی با بیان این‌که مسامحه و غفلت بیشترین دلیل تماس با بهزیستی است، افزود: هرگونه کم‌کاری والدین در مورد نیازهای اولیه کودک از جمله نیازهای بهداشتی، پوشاک، خوراک و... یا مجبور کردن کودک به کار کردن در زمره خشونت به کودک قرار می‌گیرد.
- اقدامات بهزیستی
معاون امور اجتماعی بهزیستی قزوین با اشاره به مسئولیت بهزیستی در قبال این‌گونه کودکان گفت: در صورتی که طی تماس با اورژانس اجتماعی خشونت علیه کودکان گزارش شود، کارشناسان بهزیستی به محل اعزام می‌شوند و با بررسی‌های دقیق محل وقوع خشونت اقدامات مقتضی را انجام می‌دهند. حقیقی افزود: در صورتی که خشونت ظاهری مشاهده نشود، والدین و کودک به مراکز مشاوره ارجاع داده می‌شوند و در یک سیکل منظم این مشاوره‌ها تکرار می‌شود و کارشناسان اورژانس اجتماعی نیز تا زمان رفع مشکلات ایجادشده برای کودک، پیگیری‌های لازم را انجام می‌دهند. در صورتی که مصادیق خشونت جسمی و جنسی برای کارشناسان محرز شود با دستور مراجع قضایی کودک از والدین گرفته می‌شود و صلاحیت نگهداری والدین مورد بررسی قرار می‌گیرد.
وی یادآور شد: در صورتی که خشونت برای یک بار رخ داده باشد یا به صورت اتفاقی و نه عمدا خشونتی علیه کودک اتفاق افتاده باشد، کودک به خانواده تحویل داده می‌شود و سپس خانواده و کودک مورد مشاوره قرار می‌گیرند و کارشناسان سازمان به صورت مستمر شرایط زندگی کودک را بررسی خواهند کرد. این مقام مسئول تصریح کرد: در صورتی که نبود صلاحیت والدین برای نگهداری کودک محرز شود، کودک به یکی از اقوام درجه یک تحویل داده می‌شود و در صورتی که این افراد توان یا تمایلی برای نگهداری از کودک نداشته باشند، کودک در مراکز سازمان نگهداری می‌شود. اگر والدین پس از مدتی صلاحیت نگهداری از کودک را به استناد مراجع قضایی به دست آورند، کودک به خانواده بازگردانده می‌شود.
- مجازات قانونی
کودک‌آزاری نیز همچون همه مزاحمت‌ها و آزارها از جرایمی محسوب می‌شود که در قانون مجازات اسلامی برای آن مجازات‌هایی تعیین شده است. این مجازات‌ها به‌رغم همه حساسیت‌هایی که در حوزه کودک وجود دارد به نظر کافی نیست. یک کارشناس ارشد حقوق درباره مصادیق کودک‌آزاری گفت: مصادیق کودک‌آزاری بر ۳ نوع روانی، جنسی و جسمی است.
«خدیجه جهان‌بخش» توضیح داد: براساس ماده ۴ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان، هرگونه آزار و اذیت، صدمه جسمی و روحی، نادیده گرفتن عمدی سلامت و بهداشت روانی و ممانعت از تحصیل کودکان ممنوع است. وی تصریح کرد: مرتکب به کودک‌آزاری براساس قانون به یک روز تا ۶ ماه حبس و تا ۱۰ میلیون ریال جزای نقدی محکوم می‌شود. این جرم جزو جرایم عمومی است و به شاکی خصوصی نیاز ندارد و دادستان می‌تواند براساس تشخیص خود حکم را صادر کند.
این کارشناس ارشد حقوق افزود: براساس ماده ۶ همین قانون اگر کسی این تخلف و جرم را مشاهده کند و اعلام نکند، به اندازه فرد مرتکب مجرم شناخته می‌شود و به پرداخت ۵ میلیون ریال یا ۶ ماه حبس تعزیری محکوم می‌شود.
- اورژانس اجتماعی
هرچند حذف آسیب‌های اجتماعی استان در زمان کوتاه میسر نیست، ولی می‌توان با شناسایی، مداخله و ارائه خدمات مددکاری و مشاوره توسط متخصصان حوزه‌های اجتماعی، روان‌شناسی و مددکاری این آسیب‌ها را کنترل و مدیریت کرد. سازمان بهزیستی در سال ۸۷ اورژانس اجتماعی استان را برای تحقق همین اهداف راه‌اندازی کرد. در واقع پایگاه‌های اورژانس اجتماعی حد فاصل بین کلانتری تا خانه‌های شهر هستند، جایی که به مداخلات روانی و اجتماعی قبل از مداخلات قضایی و انتظامی و توانمندسازی شهروندان و رفع مشکلات اجتماعی آنها اقدام می‌شود.
علیرضا وارثی، مدیرکل بهزیستی استان، با بیان این‌که کودک‌آزاری در رأس تماس‌های اورژانس اجتماعی قزوین است، گفت: غفلت از کودکان و آزار جسمی بیشترین نوع کودک‌آزاری و آزار جنسی و روانی کمترین نوع کودک‌آزاری است. وی آگاهی مردم استان قزوین را از فعالیت‌های اورژانس اجتماعی از مهم‌ترین دلایل آمار بالای تماس با خط تلفن ۱۲۳ دانست و خاطرنشان کرد: اداره کل بهزیستی استان در سال‌های اخیر در زمینه آگاه‌سازی و اطلاع‌رسانی عموم مردم استان فعالیت‌های قابل توجهی انجام داده است. مدیرکل بهزیستی استان بخش مهمی از اقدامات را در زمینه کاهش میزان کودک‌آزاری‌ها آگاه‌سازی قضایی مردم عنوان کرد و افزود: کودک‌آزاری یک جرم عمومی است و به شاکی خصوصی نیاز ندارد.
- تماس با خطوط تلفنی
وارثی توضیح داد: امروزه شاهد افزایش آسیب‌های اجتماعی در استان قزوین هستیم در حالی که تمامی تلاش و کوشش اداره کل بهزیستی استان برای کاهش این آسیب‌ها به‌کارگیری شده است، اما تاکنون به‌رغم تلاش‌های انجام‌شده و با توجه به ابعاد گسترده آسیب‌های اجتماعی در زمینه‌های مختلف نتوانسته‌ایم شاهد کاهش این معضل اجتماعی در سطح گسترده باشیم.
وی از راه‌اندازی خطوط تلفنی ۱۴۸۱ و ۱۲۳ در زمینه کاهش آسیب‌های اجتماعی به‌عنوان مراکز تماس و پیگیری کاهش آسیب‌های اجتماعی از سوی این اداره کل خبر داد و یادآور شد: ۱۱ هزار و ۹۱۰ نفر از ابتدای سال جاری تاکنون از طریق تماس با خطوط خدمات بهزیستی استان درباره آسیب‌های اجتماعی خود تماس گرفته‌اند و مشاوره دریافت کرده‌اند.
مدیرکل بهزیستی استان بیان کرد: کاهش آسیب‌های اجتماعی همت تمامی دستگاه‌های اجرایی انتظامی و قضایی استان را می‌طلبد و حل آن به تنهایی از عهده یک سازمان خارج است. وارثی اعتیاد، طلاق، کودک‌آزاری و همسرآزاری را از عمده‌ترین آسیب‌های اجتماعی در استان برشمرد و افزود: همه مراکز اداره کل برای کاهش این آسیب‌ها که‌رتبه‌های کشوری را نیز دارند به حال آماده‌باش درآمده‌اند و با همکاری دستگاه‌های سیاسی، امنیتی، اجتماعی و قضایی آماده ارائه خدمات هستند. وی آموزش را در کاهش آسیب‌های اجتماعی مؤثر توصیف کرد و خواستار همکاری مراکز دانشگاهی، آموزش و پرورش، فنی‌وحرفه‌ای و اجرایی استان با هدف کاهش این معضلات در استان شد.
- افزایش آگاهی مردم
لادن محمدزاده، کارشناس سلامت روان دانشگاه علوم پزشکی قزوین، گفت: در حال حاضر میزان کودک‌آزاری در استان قزوین و حتی کشور بیشتر نشده است، بلکه به دلیل دسترسی مردم به تکنولوژی و فضاهای مجازی و همچنین آموزش‌هایی که در این خصوص انجام شده حساسیت جامعه بالا رفته است تا جایی که کوچک‌ترین حوادث در مورد کودک‌آزاری با واکنش مردم و جامعه همراه می‌شود.
وی درباره خدمات و برنامه‌های دانشگاه علوم‌پزشکی قزوین عنوان کرد: با شروع طرح تحول سلامت از ۳ سال پیش مراکز خدمات جامع سلامت دانشگاه علوم‌پزشکی در حال شناسایی موارد کودک‌آزاری و خشونت‌های خانگی و معرفی آنها به مراجع قانونی است. خانواده‌هایی که با فرزندانشان برای طرح غربالگری و واکسیناسیون مراجعه می‌کنند، در مرحله نخست از مادر و در مرحله بعد از کودک در مورد کودک‌آزاری و نحوه برخورد با کودکان مواردی پرسیده می‌شود. سوالاتی همچون کودک شما شاهد دعوای والدین هست تا سوالات مستقیمی همچون کودک شما تاکنون مورد آزار جسمی و جنسی قرار گرفته است یا نه؟ در ادامه نیز ظاهر کودک بررسی می‌شود. این طرح در همه مناطق استان قزوین در حال اجراست ولی اکنون روستاها جزو برنامه نیستند و در آینده به این طرح اضافه می‌شوند.
- مناطق حاشیه‌ای
کارشناس سلامت روان دانشگاه علوم‌پزشکی قزوین گفت: در استان قزوین کودک‌آزاری در مناطق حاشیه‌ای بیشتر است با این حال نمی‌توانم دقیقا بگویم در کدام یک از مناطق و شهرهای قزوین کودک‌آزاری بیشتر دیده می‌شود، زیرا آمار دقیقی در اختیار نداریم. به طور کلی مهرگان، اقبالیه و شهرهای حاشیه‌ای اطراف و جنوب شهر قزوین با آسیب‌های بیشتری مواجهند تا جایی که همه مواردی که تاکنون دانشگاه علوم‌پزشکی شناسایی کرده در شهرهای حاشیه قزوین بوده است.
محمدزاده اعتیاد و بیکاری را از مهم‌ترین عوامل کودک‌آزاری دانست و ادامه داد: تحقیقات علمی نشان داده است کودکان دارای معلولیت و کودکانی که ظاهر زیبا ندارند بیشتر از سایر کودکان در معرض کودک‌آزاری قرار دارند. فقر، اعتیاد، تحصیلات پایین و بیکاری از عوامل موثر در کودک‌آزاری هستند با این حال اعتیاد و بیکاری را می‌توان جزو مهم‌ترین عوامل کودک‌آزاری در استان قزوین به شمار آورد.
وی آموزش را مهم‌ترین عامل برای کاهش معضل کودک‌آزاری عنوان کرد و افزود: تعداد زیادی از افراد جامعه با مهارت‌های فرزندپروری و مهارت‌های زندگی آشنا نیستند، چراکه در هیچ مدرسه و دانشگاهی دروس مرتبط با آن تدریس نمی‌شود حتی خود ما که در رشته روان‌شناسی تحصیل کرده‌ایم نیز دروسی با این عنوان را نگذرانده‌ایم. آموزش و پرورش مهم‌ترین نهاد برای آموزش کودکان و والدین است و حتی از سوی سازمان بهداشت جهانی موضوع آموزش مهم‌ترین عامل برای برخورد با این موضوع عنوان شده است.
- نقش خانواده در سرنوشت تلخ کودکان
رئیس کانون اصلاح و تربیت استان قزوین در خصوص تاثیر کودک‌آزاری در آینده کودکان گفت: سبک تربیت خانواده‌ها در روند رشد فرزندانشان تاثیر بسزایی دارد. فرزندان خانواده‌های سختگیر و خانواده‌هایی که از تنبیه‌های فیزیکی استفاده می‌کنند بیشتر از سایر کودکان در معرض خطر قرار دارند و احتمال آسیب رساندن از سوی این افراد به دیگران نیز وجود دارد.
عباس رمضانی با بیان این‌که کودکان کانون اصلاح و تربیت عمدتا از کودکان خانواده‌های بدسرپرست یا بی‌سرپرست هستند، افزود: پدر و مادر در هر خانواده‌ای بهترین الگو برای فرزندانشان به شمار می‌روند، بنابراین هرچه نمادهای رفتاری و الگوهای تربیتی در خانواده بیشتر باشد و پدر و مادر نقش خود را بهتر در خانواده ایفا کنند و از فاصله خود با فرزندانشان بکاهند، فرزندان رشدیافته‌تر می‌شوند در غیر این صورت طبیعتا آسیب‌های بسیاری متوجه کودکان و نوجوانان خواهد بود.
وی نقش نهادهای حمایتی را در رسیدگی به مشکلات و معضلات کودکان و نوجوانان بسیار پررنگ دانست و تصریح کرد: در کنار خانواده‌ها، نهادهای حمایتی نیز در رشد و تربیت کودکان و نوجوانان نقش بسزایی دارند. نهادهای حمایتی باید خلأهای موجود را در جامعه شناسایی کنند و آنها را پوششدهند مثلا اگر کودک بدسرپرستی در معرض آسیب و خطر قرار دارد او را رها نکنند و مسیر زندگی‌اش را تغییر دهند.
رئیس کانون اصلاح و تربیت استان قزوین یادآور شد: بیشتر سوءاستفاده‌هایی که از کودکان و نوجوانان می‌شود به دلیل مشکلاتی است که کودکان در خانواده دارند و نهادهای حمایتی نیز از آنها حمایت نکرده‌اند. در این مواقع، سودجویان با توجه به سن کم کودکان آسیب‌دیده از آنها سوءاستفاده می‌کنند. رمضانی با بیان این موضوع که کودکانی که در مناطق محروم زندگی می‌کنند بیشتر از سایر کودکان در معرض کودک‌آزاری قرار دارند، توضیح داد: در مناطق فقیرنشین و حاشیه‌ای شهر فراوانی کودکانی که به کانون اصلاح و تربیت وارد می‌شوند بیشتر است. خانواده‌هایی که در مناطق محروم و حاشیه‌ای زندگی می‌کنند چه از لحاظ اقتصادی و چه اجتماعی در شرایط سخت‌تری قرار دارند و محیط این مناطق نیز به صورت کلی جرم‌خیزتر از مناطق دیگر است.
- فقر فرهنگی
مدیرکل امور فرهنگی و اجتماعی استانداری قزوین با بیان این‌که فقر فرهنگی از مهم‌ترین عوامل کودک‌آزاری به شمار می‌رود، گفت: اگرچه در اذهان عمومی مصرف مخدرهای صنعتی چون شیشه به عنوان عامل اصلی کودک‌آزاری و فرزندکشی مطرح می‌شود، اما به عقیده من این فقط یکی از عوامل کودک‌آزاری است.
مریم بیدخام بر لزوم برنامه‌ریزی برای رعایت حقوق کودکان به منظور پیشگیری از آزار و اذیت آنان تأکید کرد و افزود:کودک‌آزاری از آن دست آسیب‌های اجتماعی است که تمام ابعاد آن باید مورد واکاوی و بررسی قرار بگیرد و برای کنترل عوامل آن تلاش شود. وی با بیان این‌که عوامل فرهنگی و سطح تحصیلات والدین ارتباط نزدیک با کودک‌آزاری دارد، خاطرنشان کرد: در خانواده‌هایی که تعداد اعضای آنان زیاد است و مشکلات خانوادگی از قبیل طلاق و ازدواج مجدد وجود دارد شاهد موارد بیشتری از این آسیب هستیم.
مدیرکل امور فرهنگی و اجتماعی استانداری قزوین ادامه داد: کودک‌آزاری ارتباط معناداری با شغل والدین ندارد اما وضعیت اقتصادی و اجتماعی خانواده ارتباط مستقیم و تنگاتنگی با بروز این پدیده ناپسند دارد. وقتی در جامعه بستر آرامش و امنیت لازم برای کودکان فراهم نباشد، کودکان از لحاظ روانی و اخلاقی دچار اختلالات گوناگونی خواهند شد. بیدخام گفت: پیامدهای کودک‌آزاری فقط متوجه کودک و خانواده وی نیست و همه جامعه را دربر می‌گیرد، زیرا کودکان آزاردیده امروز به آزارگران فردا تبدیل خواهند شد و این تسلسل همچنان ادامه خواهد داشت. وی با تأکید بر این‌که کودکان توان دفاع از خود را ندارند و باید نهادهایی خاص از آنها حمایت کنند، افزود: در تعریف امروزی، کودک به افراد زیر ۱۸ سال اطلاق می‌شود که ۳۰ درصد جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند و نگاه به آنها بیشتر عاطفی است و کمتر به حقوق آنها توجه می‌شود.
کودک‌آزاری پنهان نگار محمدی، روان‌شناس و کنشگر اجتماعی، در خصوص دلایل شیوع کودک‌آزاری اظهار کرد: برخی موارد کودک‌آزاری ریشه در بیماری عاطفی یا شخصی کودک‌آزار دارد. منبع این بیماری‌ها را می‌توان در گذشته فرد از جمله دوران کودکی نابسامان و الگوهای تربیتی بیمارگونه جست‌وجو کرد که فرد از طرف والدین، اطرافیان یا سرپرست با آن مواجه بوده است.
وی توضیح داد: هرگاه صحبت از کودک‌آزاری می‌شود به سرعت به دنبال نمونه‌های تنبیه می‌رویم در حالی که در جامعه ما نوع دیگری از کودک‌آزاری رایج است و آن غفلت از کودکان است که شیوه‌ای مخفی است و مانند آثار تنبیه به شکل شفاف قابل مشاهده نیست. این کنشگر اجتماعی افزود: هنوز بسیاری از والدین برای تنبیه، کودکشان را از خانه بیرون می‌کنند. برخی از آنها از چگونگی نگهداری کودک خود در مهدها بی‌خبرند و در این خصوص پیگیری نمی‌کنند. برخی دیگر از این‌که فرزندشان از صبح تا شب بیرون از خانه چه کار می‌کند، اطلاعی ندارند که این موارد از مصادیق کودک‌آزاری پنهاناست.
محمدی با بیان این‌که کودک‌آزاری بیشتر در والدین جوان و کم‌سن و سال دیده می‌شود، یادآور شد: بیشتر اقدام‌کنندگان به کودک‌آزاری والدین هستند و مواردی که غریبه‌ها را شامل می‌شود درصد کمی را به خود اختصاص می‌دهد.
وی با بیان این‌که در خانواده‌هایی که مشکلات و ناهنجاری‌های روانی و عاطفی دارند خطر کودک‌آزاری بالاست، افزود: مشکل در زمینه کنترل خشم، آستانه تحمل پایین، ناکامی، افسردگی و عدم انعطاف‌پذیری شخصیتی از عوامل مهم کودک‌آزاری هستند.
- آسیب‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت کودک‌آزاری
صدیقه ربیعی، دبیر مرجع استانی کنوانسیون حقوق کودک، با بیان این‌که بخش مهمی از منابع مادی و معنوی کشورها صرف توجه به مسائل کودکان و حمایت روانی و جسمی از آنها می‌شود، گفت: کودکان به لحاظ شرایط خاص این دوران در مقایسه با سایر سنین آسیب‌پذیرترند. آنان به دلیل نداشتنتوان جسمی و فکری لازم قدرت دفاع از خود و مقابله با ناملایمات محیط را ندارند و بیشتر در معرض آسیب‌های ناشی از آن قرار دارند.
وی بیان کرد: از آنجا که آثار این ناملایمات در کودکان عمیق و بادوام است تبعات ناگواری برای آینده فرد و جامعه خواهد داشت. لازم است این مساله با جدیت دنبال شود و از آزار و اذیت کودکان در هر سطحی پیشگیری شود و مورد برخورد قانونی و اجتماعی قرار گیرد. دبیر مرجع استانی کنوانسیون حقوق کودک ادامه داد: کودک‌آزاری به عنوان یک پدیده اجتماعی عواقب و پیامدهای فراوانی دارد. از پیامدهای روحی و روانی گرفته تا پیامدهای جسمی و فیزیکی و همچنین پیامدهای اجتماعی. پیامدهای این امر می‌تواند کوتاه‌مدت یا بلندمدت باشد. کودک‌آزاری می‌تواند باعث بروز آسیب‌های روانی طولانی‌مدت در کودک شود به طوری که کودک آزاردیده در بزرگسالی برای جامعه مشکلاتی ایجاد کند.
ربیعی به راهکارهای مقابله با کودک‌آزاری اشاره کرد و افزود: مهم‌ترین راهکارهای مقابله با کودک‌آزاری، مطالعه والدین، شرکت در مشاوره‌های تخصصی، پیشگیری، آموزش و اطلاع‌رسانی به خانواده‌هاست. علاوه بر این، آموزش مهارت زندگی، فرزندپروری، شناسایی کودکانی که مورد خشونت قرار گرفته‌اند، شناسایی خانواده‌های در معرض آسیب، کودکان معلول و بیش‌فعال نیز باید مورد توجه قرار گیرد تا شاهد کاهش آمار این نوع خشونت‌ها در جامعه باشیم. وی یادآور شد: امروزه علاوه بر افزایش امکانات بهداشتی، آموزشی و پرورشی، دامنه حقوق کودک نیز به عنوان موجودی نیازمند حمایت ویژه در مسیر تعالی مادی و معنوی نسل آینده وسعت یافته است، لذا خانواده‌ها در خصوص مسائل تربیتی فرزندان خود باید مهارت‌های زندگی و فرزندپروری را فراگیرند.
نظر شما