آشنایی با آداب و رسوم شب یلدا در یزد

همشهری آنلاین: فلسفه برگزاری مراسم‌ ویژه شب یلدا در ایران، ریشه در شغل و معیشت مردم آن زمان داشته و از آنجا که شغل مردم در گذشته‌ها کشاورزی و دامداری بوده و زمستان آغاز تعطیلی کار آنها به شمار می‌رفته، در واقع آخرین روز پاییز و ورود به فصل تعطیلی کار را به نحوی گرامی می‌داشتند.

یلدا هم مانند سایر آیین‌های ملی نظیر چهارشنبه سوری و جشن باستانی نوروز، رسمی کاملا ایرانی بوده و در نقاط مختلف آداب و رسومی تقریبا شبیه به هم دارد. یلدا یک واژه سریانی به معنای میلاد است و از چهار قرن بعد از میلاد مسیح، شب یلدا به عنوان روز تولد مهر بین مسیحیان رواج داشته است اما در ایران، یلدا به معنای خورشید است و برگزاری مراسم‌ ویژه آن سابقه چند هزار ساله دارد.

شب‌نشینی و دور هم جمع شدن در بلندترین شب سال در منزل پدر بزرگ و مادربزرگ، سنتی است که از دیرباز در فرهنگ مردمان یزد جایگاه ویژه ای دارد. میزبانان در این شب که از آن به عنوان شب چله یاد می‌شود با آجیل، هندوانه، انار و شیرینی سنتی یزد از میهمانان خود پذیرایی می‌کنند. 

پیشینیان و نیاکان مردم یزد که در کیش و آیین زرتشت بودند درازترین شب سال را پایان آذر ماه می‌دانستند و آگاه بودند که در پس شب و با بالا آمدن آفتاب، اندک اندک روزها درازتر خواهد شد. بنابراین آن روز را هنگام زایش مهر و روشنایی نام گذاشتند. یلدا هم مانند سایر آیین‌های ملی نظیر چهارشنبه سوری و جشن باستانی نوروز، رسمی کاملا ایرانی بوده و در نقاط مختلف آداب و رسومی شبیه به هم دارد.  

شب چله، شبی برای تولد خورشید

گرفتن جشن در شب یلدا برای پایان دادن به شب‌های بلند است و قدمت فراوان دارد و نیاکان ما از سال‌ها پیش شب یلدا را به عنوان شب تولد خورشید گرامی می‌داشتند، چون از فردای یلدا, روزها شروع به بلندتر شدن می‌کند.  

کرسی یزدی‌ها در فصل زمستان برپا بود، همه پای کرسی جمع می‌شدند و در شب یلدا که برای شبنشینی به خانه بزرگ ترها می‌رفتند، گندم تفت داده یا به نام محلی «گندمک»، مغز گردو و آجیل، هندوانه و انار نیز پای همیشگی سفره‌های تنقلات شب یلدا بود.

یزدی‌ها در این شب خوراکی خاصی به نام آش شولی دارند که همچنان در خانواده‌ها مرسوم است و برای پخت آن برنامه دارند و حتما در شب یلدا در خانه‌ها بوی این غذای محلی به مشام می‌رسد.  

یکی دیگر از رسوم شب چله برافروختن آتش است. ایرانیان باستان در این شب آتش می‌افروختند و در پناه روشنای آتش، شب را به صبح می‌رساندند و با روشن کردن آتش و جمع شدن دور یکدیگر و برگزاری جشن و شادی، از هراس شب می‌کاستند که این برنامه رفته رفته به جشنی تبدیل شد که هنوز هم مرسوم است.

انار و هندوانه پای ثابت خوراکی‌های شب یلدا

با گذشت زمان، شب یلدا را همین خوراکی‌هایش جذاب کرده و در مناطق مختلف استان یزد همچون مناطق دیگر کشور، خوراکی‌های خاص این شب مرسوم است.

انار، هندوانه، ازگیل، به، پرتقال، نارنگی، خرمالو و ... از میوه‌هایی هستند که یزدی‌ها در شب چله از آن تناول می‌کنند اما انار و هندوانه پای ثابت مهمانی‌های شب یلداست. انواع آجیل و میوه‌های خشک و برگه‌های زردآلود و هلو، نخودچی و کشمش نیز در سفره‌های شب یلدا خودنمایی می‌کنند.

در اغلب مناطق یزد مردم همچون سایر مناطق کشور، شب چله یا همان شب یلدا را در منزل یکی از بزرگترها می‌گذرانند اما برای این که به صاحب‌خانه به خاطر خرید این همه خوراکی فشار اقتصادی وارد نشود، هر یک از مهمانان خرید یکی از این خوراکی‌ها را بر عهده می‌گیرند و صاحبخانه اغلب به طبخ شام می‌پردازد.

شام شب چله نیز در بسیاری از نقاط استان یزد شولی یزدی و فسنجان است و با توجه به اینکه شولی آشی با طبع خنک است، گرمی فسنجان را می‌گیرد و اصلا به خاطر تناول این همه آجیل‌های گرم، خوردن شولی نه تنها در شب یلدا بلکه در ایام نوروز نیز به یک سنت در یزد تبدیل شده است.

بیت خوانی، حافظ خوانی و قصه گویی

حافظ خوانی و شعر سرایی از دیگر آیین‌های شب یلدا بین مردم یزد است که پیرمردها و پیرزن‌ها برای بچه‌ها قصه می‌گفتند و برای تنوع بیشتر چیستان‌هایی مثل «عجایب صنعتی دیدم در این شهر که بی‌جان دنبال جان دار می‌رفت» مطرح می‌کردند که منظور "خیش شخم‌زنی" بود.  

هدیه دادن به نوعروسان، دعوت نوعروس به مراسم شب چله، عیدی دادن به بچه‌ها و کوچک‌ترها و بررسی مشکلات و گرفتاری‌های اقوام و تلاش برای رفع آن‌ها از دیگر رسومات ارزشمند این شب ‌نشینی است.  

شب یلدا آیین‌های ویژه دیگری نیز دارد. این شب برای عروس‌هایی که به قول یزدی‌ها زیر عقد هستند، بیش از دیگران هیجان ‌انگیز است و  رسم خنچه برون را برای عروس و دامادی که هنوز به خانه بخت نرفته اند؛ به جای می‌آورند.

اگرچه این رسم کمرنگ‌تر شده اما هنوز هم هستند خانواده‌هایی که در شب یلدا سینی‌هایی را خنچه بندی می‌کنند و با انواع خوراکی‌های مرسوم به خانه عروس می‌برند.  

متاسفانه در برخی مناطق این رسم زیبا بسیار افراطی برگزار می‌شود و خنچه برون شب یلدا را برای برخی خانواده‌ها به لحاظ اقتصادی سخت کرده است.

 یلدا، شبی برای شادی و تکریم بزرگان خانه 

یلدا شبی برای خوشحالی و کنار یکدیگر بودن در بلندترین شب سال است، شبی که خانواده‌ها می‌توانند به دور از هیاهوی دنیای ماشینی و پر دغدغه کنار هم باشند و از خاطرات قدیم بگویند و پیوند خانوادگی را تحکیم و تقویت کنند.  

در این شب در جای جای استان یزد، هر کدام با رسم و رسوم خاص که در کل با هم اشتراکات فراوانی دارد، دور هم جمع می‌شوند و در سرمای زمستان، گرمای روابط را با سادگی و قناعت به خانه‌ها هدیه می‌دهند.