به گزارش همشهری‌آنلاین، احمد همتیار، استاد پیشکسوت مرمت و کاشی‌کار معرق از اولین کسانی بود که این موضوع را مایه تعجب خواند و در این رابطه به ایسنا گفت: هرگز تابه‌حال ندیده‌ام که بعد از مرمت یک گنبد، برف روی قسمت مرمت‌شده ننشیند. باید کشف کرد و دید که این اتفاق چرا و چطور رخ داده است.
همتیار گفت: وقتی ترک مرمت‌شدۀ گنبد نسبت به یک بارش طبیعی، عملکرد غیرطبیعی نشان می‌دهد، یعنی ملات این بخش با بقیه بخش‌ها تفاوت دارد و وقتی این اتفاق برای سایر گنبدهای مرمت‌شده رخ نداده، یعنی در دستورالعمل تهیه ملات گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اعمال سلیقه شده است. درحالی‌که مرمت اصول مشخصی دارد، همه مراحل آن دستورالعمل‌های معین دارد و وجود این قواعد، امکان اعمال سلیقه را از سوی مرمتگر رد می‌کند.
این استاد حوزه مرمت با تأکید بر اینکه تشخیص چرایی این واکنش غیرطبیعی نیاز به تحلیل فنی و آزمایشگاهی دارد، خاطرنشان کرد: درک مبانی اصول مرمتی و عمل به آن مانع ایجاد تغییر گسترده در بخش مرمت‌شده می‌شود اما وقتی فردی نسبت به این اصول آگاهی نداشته باشد، ولو با حسن نیت، شروع به اعمال سلیقه می‌کند و این نادرست است.
این پیشکسوت مرمت، در پاسخ به اینکه آیا استفاده از روغن بزرک موجب ایجاد واکنش متفاوت در بخش مرمت‌شده و نشده، نسبت به بارشِ یکسان برف شده است، گفت: روغن بزرک، یک روغن طبیعی است که هر کس با قالب کار می‌کند، برای جدا کردن پارچه از قالب ممکن است از آن استفاده کند اما در سایر گنبدهایی که از این روغن در بخش‌هایی از مرمت آن استفاده‌شده، تاکنون چنین مسئله‌ای به وجود نیامده است. ضمن اینکه اثبات به کاربردن یا نبردن این روغن هم نیاز به آزمایش کردن دارد.
این استاد پیشکسوت مرمت تاکید کرد: به نظر می‌رسد یک عامل شیمیایی موجب به وجود آمدن این واکنش متفاوت در گنبد شده است اما این حدس و گمان هم نیاز به تحقیق و بررسی بیشتری دارد.
نشستن یا ننشستن برف روی گنبد مهم نیست
مرمتگر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله هم در این زمینه گفت: اینکه برف روی گنبد ننشیند، غیرممکن است و فقط ارتفاع نشستن برف بر روی ترک مرمت شده با دیگر ترک‌ها متفاوت بوده، زیرا قسمت‌های مرمت نشده پر از چین و چروک است و لبه‌های چند سانتی دارد. در حالی که ترک مرمت‌شده صاف و سیقلی بوده و برف از روی آن به روی پایین لیز می‌خورد.
مهدی رضایت در گفتگو با ایمنا درباره اینکه چرا برف روی ترک مرمت شده ننشست، اظهار کرد: برف روی گنبد مسجد نشسته بود و برخی تصاویر از اینکه هیچ برفی روی ترک مرمت شده گنبد ننشسته به طور مغرضانه‌ای مشکوک به نظر می رسید.
او با بیان این که برفی که روی کل گنبد مسجد امام که به تازگی مرمت شده با ترکی که از گنبد مسجد شیخ لطف الله مرمت شده در یک تراز قرار دارد، خاطرنشان کرد: حتی اگر بتوانیم کاری کنیم که روی یک گنبد برف ننشیند، باید به خودمان دست مریزاد بگوییم. برخی از افراد به صورت کاملا مغرضانه نظر می‌دهند. حتی یک نفر گفته بود این نشان دهنده عدم تنفس گنبد است. بنایی با یک متر سازه آجری و ۴۰ سانتی متر پشت کار کاشی آیا از بند کچ تنفس می‌کند؟
رضایت، تجربه را مهم‌ترین اصل در کار مرمت عنوان کرد و گفت: اگر از استادکاران قدیمی بپرسید که با گنبدهای قدیمی چه کار می‌کردند، خواهند گفت که یک پی شتر را هر سال مرتب به گنبد می‌مالیدند تا سطح آن چرب شود و برف و باران لیز بخورد و پایین بریزد و روی گنبد ننشیند.
مرمتگر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله گفت: ما در گنبد مسجد شیخ لطف‌الله هنوز به آن مرحله نرسیدیم و قصد داریم پس از مرمت تمام ترک‌ها با مشاوره اساتید دانشگاه و متخصصان راهکاری برای عایق بندی گنبد پیدا کنیم.
بررسی علت آب‌گریزی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله
عضو انجمن علمی مرمت بنای دانشگاه تهران نیز در گفت‌وگویی با ایسنا در پاسخ به این سؤال که چرا بعد از بارندگی، جذب سطحی رطوبت در ترک مرمت‌شدۀ گنبد شیخ لطف‌الله دیده نمی‌شود، گفت: برای این مسئله دو فرضیه مطرح است؛ یکی استفاده از عایق‌های رطوبتی نانو یا پوشش‌های آب‌گریز و دیگری وجود ترکیب پلیمری در دوغاب یا استفاده از گچِ پلیمری.
حبیب مشکین‌فام فرد که مخترع و پژوهشگر عایق‌های رطوبتی نانو نیز هست، اظهار کرد: بر اساس مشاهدۀ تصاویر گنبد مسجد شیخ لطف‌الله بعد از بارندگی، کاملاً مشخص است که بخش‌های مرمت‌شده برخلاف دیگر بخش‌ها جذب سطحی رطوبت ندارد و این در حالی است که گفته می‌شود آجرهای این ترک گنبد، همان آجرهای اصلی قبلی است.
وی ادامه داد: به گفتۀ دست‌اندرکاران این پروژه، فرآیند پاک‌سازی بر روی آجر و کاشی‌های ترک مرمت‌شده انجام‌شده است اما می‌توان دید که کاشی و آجرها بعد از مرمت، حالت طبیعی خود را ندارند. چراکه آجر بدون توجه به قدیم و جدید بودن، در تماس با رطوبت تغییر رنگ می‌دهد و این بیانگر نفوذ آب در سطح است.
مشکین‌فام فرد با اشاره به اینکه قطعاً در دوغاب از چیزی استفاده شده است، خاطرنشان کرد: عوامل پروژۀ مرمت گنبد شیخ لطف‌الله به‌صورت دقیق اشاره نکرده‌اند که آیا اقدامی برای نفوذناپذیری گنبد با مشخص شدن جزئیات اجرایی انجام داده‌اند یا خیر؟
وی افزود: وقتی‌که می‌بینیم تصویر بخش مرمت‌شده بعد از بارندگی جذب سطحی رطوبت ندارد شکی وجود نخواهد داشت که چیزی استفاده‌شده اگرچه از سوی عوامل پروژه اعلام‌شده که چیزی را عوض نکرده‌اند و آجرها و کاشی‌ها همان کاشی و آجر موجود گنبد بوده است اما در خصوص علت عدم جذب سطحی آجرهای قسمت مرمت‌شده دو نظر وجود دارد؛ یکی استفاده از عایق‌های رطوبتی نانو یا پوشش‌های آب‌گریز و دیگری وجود ترکیب پلیمری در دوغاب یا استفاده از گچ پلیمری.
ترکیب متفاوت دوغاب
عضو انجمن علمی مرمت بنای دانشگاه تهران ادامه داد: اگر فرض بر این باشد که عایق رطوبتی نانو استفاده شده باشد، برای نانو مواد، تفاوتی نمی‌کند که آجر جدید یا قدیمی باشد و در هر صورت تأثیر آب‌گریزی خود را خواهد گذاشت اما موضوع این است که الان در سطح قسمت مرمت‌شده حتی روی لعاب کاشی‌ها نیز مات است. درحالی‌که مواد نانو سطح لعاب کاشی را به این صورت که مشاهده می‌شود کدر نمی‌کند و بنابراین عایق‌های رطوبتی نانو عامل مات و کدرشدن کاشی نیست ولی با توجه به ترکیب‌های مختلف موجود در بازار، ممکن است سطح رنگ سطح آجر را هم تغییر دهد.
او با بیان اینکه استفاده از رزین، گچ‌های پلیمری، گچ‌های فراوری‌شده یا گچ‌های نانو می‌تواند در صورت ترکیب با دوغاب موجب مات‌شدن سطح مرمت‌شدۀ گنبد شده باشد، گفت: درصد جذب آب در مصالح، به‌ویژه آجر کاملاً قابل ارزیابی و مشخص است و در صورت عدم جذب سطحی رطوبت از ترکیب دافع رطوبت بر روی سطح آجر استفاده‌شده است.
بررسی علت آب‌گریزی گنبد شیخ لطف‌الله
این مخترع و پژوهشگر عایق‌های رطوبتی نانو ادامه داد: هم‌چنین این احتمال وجود دارد که در ترکیب ملات بندکشی و دوغاب، این ویژگی وجود داشته باشد و با توجه به لایه بسیار نازک دوغاب که به گفته ناظر محترم این پروژه به‌خوبی پاک نشده است، می‌توان نتیجه گرفت که ترکیب متفاوت مواد دوغاب باعث عدم پاک‌سازی ساده روی سطح بخش مرمت‌شده و این لایه‌نازک سطح کاشی را کدر کرده است. رزین‌ها، گچ‌های پلیمری، گچ‌های فراوری‌شده یا گچ‌های نانو که در بازار وجود دارد می‌تواند در صورت ترکیب در دوغاب این ویژگی را داشته باشد.
وجود ترکیب برگشت‌ناپذیر در دوغاب
عضو انجمن علمی مرمت بنای دانشگاه تهران با اشاره به وجود ترکیب برگشت‌ناپذیر در دوغاب گفت: بر روی کاشی‌ها و آجرهای بخش مرمت‌شده، دوغاب به‌صورت کامل کشیده شده است و گفته‌اند که پاک‌سازی به‌خوبی انجام‌نشده، درحالی‌که اتفاقاً پاک‌سازی را انجام داده‌اند اما با توجه به ترکیب برگشت‌ناپذیر درون دوغاب، با کشیدن پارچه به‌خوبی از روی سطح مرمت‌شده پاک‌سازی نشده است.
وی خاطرنشان کرد: آنچه در بخش مرمت‌شده کاملاً مشخص است مقاومت در برابر نفوذ سطحی رطوبت است و موضوع واضح دیگر این است که لایۀ نازکی بر روی آن کشیده شده که با پارچه هم پاک نشده و حالت مات و کدر بر روی سطح و به‌صورت مشخص روی لعاب کاشی نیز ایجاد شده است.
مشکین‌فام فرد گفت: عوامل این پروژه گفته‌اند که از گچ ترکیبی استفاده کرده‌اند اما باید این نکته را شفاف‌سازی کنند که اولاً بر چه اساسی این کار را انجام داده‌اند؟ آیا این ترکیب قبلاً در آزمایشگاه موردبررسی قرارگرفته شده است؟ آن‌ها باید نتایج و ویژگی‌های مورد ارزیابی را منتشر کنند و دوم اینکه بگویند چرا پاک نمی‌شود؟ اگر گچ معمولی است چرا از روی سطح لعاب کاشی هم پاک نمی‌شود؟
چرا قسمت مرمت‌شده گنبد جذب رطوبت ندارد؟
مشکین‌فام فرد که سال‌هاست در زمینۀ عایق‌های رطوبتی نانو فعالیت دارد، به موضوع جذب سطحی آجر اشاره و تصریح کرد: یک آجر معمولی در تماس ۲۴ ساعته با رطوبت حداقل ۱۷ درصدِ وزن خود رطوبت جذب می‌کند و نشانۀ جذب رطوبت در مصالح تغییر رنگ است؛ یعنی وقتی سیمان، بتن یا آجر آب بخورد تیره می‌شود و با توجه به نوع بافت مصالح و میزان درصد جذب رطوبت متفاوت است. هرچه فرسایش آجر بیشتر باشد تغییر رنگ در اثر جذب رطوبت با توجه به عمق نفوذ بیشتر است و هرچه رطوبت بیشتری جذب شود، تخریب در اثر خاصیت یخ بر شدن نیز تشدید پیدا می‌کند.
این مدرس دانشگاه توضیح داد: در گنبد مسجد شیخ لطف‌الله بخش‌هایی که بعد از بارش باران و برف تیره‌تر هستند، جذب رطوبت بیشتری دارند اما در قسمت مرمت‌شده، تغییر رنگ که نشانه جذب رطوبت است وجود ندارد. سؤال این است که چرا دوغاب روی سطح لعاب کاشی تأثیر گذاشته است؟ چرا سطح آجری گنبد جذب رطوبت ندارد؟ فراموش نکنیم که در مرمت قرار نیست ماهیت‌ها عوض شود و ماهیت آجر این است که رطوبت جذب کند.
مشکین فام‌فرد افزود: موضوع دیگر این است که چه تضمینی وجود دارد روش مورداستفاده در بخش مرمت‌شده که باعث عدم جذب رطوبت سطحی آجر شده، تنفس گنبد را نگرفته باشد؟ اگر گنبد تنفس نداشته باشد در برابر رطوبت، فاجعه رخ می‌دهد و رطوبت از هرجایی وارد شود دیگر به‌راحتی خارج نمی‌شود، به همین دلیل تأثیر مخرب بیشتری خواهد داشت.
افزایش مقاومت دوغاب باعث ریزش و شکست آنی می‌شود
وی تصریح کرد: اگر در ترکیب دوغاب از مواد نانو استفاده‌شده باشد، خاصیت آب‌گریزی ایجاد می‌کند اما به گفتۀ عوامل این پروژه عمر مواد نانو پایین است و نهایتاً سه سال ماندگاری دارد. اگر هم در دوغاب از مواد پلیمری استفاده‌شده باشد، این مواد باعث افزایش مقاومت بیشتر دوغاب می‌شود و دوغاب به‌عنوان ملات بین درزهای آجر و کاشی در هنگام فشارهای سطحی گنبد به‌مرور زمان یا زلزله به علت ایجاد سختی بیشتر، کاشی و آجر را خرد می‌کند. چراکه آسیب‌پذیری آجر و کاشی از مواد اصلاح‌شده پلیمری بیشتر است و درنتیجه آسیب‌های کاشی و آجرهای گنبد نسبت به قبل افرایش پیدا می‌کند.
این پژوهشگر ادامه داد: نباید مقاومت ملات یا دوغاب به‌کاررفته از خود مصالح گنبد یعنی از کاشی و آجرها بیشتر باشد. چون در این صورت آسیب بیشتر می‌شود و سختی بیشتر باعث افزایش شکست آنی خواهد شد.
او گفت: اگر در حال حاضر قسمت‌های مرمت نشده به دلیل آسیب‌ها دانه‌دانه می‌ریزد، با مرمت فعلی به دلیل این یکپارچگی و افزایش مقاومت ملات و دوغاب نسبت به کاشی و آجرها، دیگر دانه‌دانه نمی‌ریزد و یک‌باره بخش بزرگ‌تری از سطح دچار مشکل می‌شود و امکان ریزش قطعات بزرگ‌تر نیز وجود دارد.
وی گفت: گچ معمولی تنفس بنا را ممکن می‌کند یعنی رطوبت را جذب کند ولی چرا قسمت جدید که گفته‌شده از دو نوع گچ به‌عنوان مواد اصلی دوغاب آن استفاده‌شده، این قابلیت را ندارد!؟
ترکیب مورد استفاده برای دوغاب مشکل دارد
عضو انجمن علمی مرمت بنای دانشگاه تهران تصریح کرد: کاملاً مشهود است که آجرها در حال حاضر رفتار طبیعی خودشان را ندارند و این اتفاق طبیعی نیست. فکر می‌کنم ترکیب مورداستفاده حتی اگر دو گچ سمنان و سرخه بوده باشد هم مشکل دارد.
مشکین‌فام فرد گفت: با تکیه بر تجربۀ ده‌ساله‌ام در ارتباط با فناوری نانو در مرمت و دستاوردهای پژوهشی کسب‌شده در خصوص ضد آب‌سازی مصالح مدرن و سنتی، عامل اصلی تغییر رنگ ایجادشده و عدم جذب رطوبت سطحی بخش مرمت‌شده در گنبد مسجد شیخ لطف‌الله را استفاده از ترکیب متفاوت و به‌احتمال‌زیاد وجود پلیمر در ملات بندکشی و دوغاب می‌دانم.
وی ادامه داد: درست است که کسی بدون خطا نیست اما اینکه دوباره اشتباهی را تکرار کنیم نیز صحیح نیست. اگر ایرادی در کار مرمت این گنبد وجود دارد باید شناخته شود و قطعاً تا زمانی که سطح موردنظر بررسی علمی نشود یا اطلاعات کافی در خصوص اقدام صورت گرفته منتشر نشود هیچ‌چیزی قطعی نیست.
این مدرس دانشگاه اعلام کرد: پیشنهادم در این رابطه، نمونه‌برداری از دوغاب بخش مرمت‌شده گنبد برای تشخیص ترکیبات تشکیل‌دهنده است. باید مشخص شود که در دوغاب به‌جز ترکیب گچ چه چیزی وجود دارد و اگر علت مشخص نشود و عوامل پروژه قصد داشته باشند پروژه را به همین صورت ادامه دهند قطعاً در سال‌های آینده اثرات آن جبران‌ناپذیر خواهد بود.
دوغاب باید آزمایش شود
این مخترع و پژوهشگر عایق‌های رطوبتی نانو گفت: میزان نفوذناپذیری در برابر رطوبت به کمک تست غیر مخرب RILEM بر روی سطح مرمت‌شده گنبد قابل‌اندازه‌گیری دقیق است. از طرف دیگر تست RILEM نشان می‌دهد که آیا اقدامی در جهت نفوذناپذیری سطح مرمت‌شده انجام‌شده است یا خیر؟ حتی اگر بر روی سطح مواد نانو اسپری شده باشد با تست RILEM به‌راحتی قابل‌تشخیص است.
مشکین فام فرد دربارۀ راهکار حذف لایه ایجادکننده ماتی سطح گفت: برای ارائه راهکار نیاز به دسترسی، مشاهده و برسی دقیق و کسب اطلاعات علمی از طریق آنالیز ترکیب دوغاب مورداستفاده است. هم‌چنین باید در نظر گرفت که ترکیب‌های سخت و برگشت‌ناپذیر به‌صورت فیزیکی است و ممکن است طی فرایند پاک‌سازی، لعاب کاشی‌ها دچار آسیب جدی شود که قطعاً جبران‌ناپذیر خواهد بود و برای آجر نیز بخشی از لایه رو برداشته شود تا بتوان به سطح اصلی رسید.
نظر شما