همشهری آنلاین: قوپوز که ترکمن‌ها در زبان محاوره به آن قاووز می‌گویند، از سازهای رایج در بسیاری از فرهنگ‌های جهان و از خانوادۀ خودصداهای تیغه‌ای است که با ضربۀ مستقیم به صدا درمی‌آید.
قوپوز قابی‌شکل و فلزی است و در کتاب‌های سازشناسی و واژه‌نامه‌های موسیقی جهان به صورت چنگ یهود(Jew`s harp) یا چنگ دهنی(Jaw`s harp) آمده.
ساز زنبورک با جادوباوری و آیین‌های شمنی ارتباط دارد، چون صدای لرزشی آن را خلسه‌آور می‌دانند. ساختمان سادۀ این ابزار نشان می‌دهد که می‌تواند بدون منشا واحد، توسط اقوام گوناگون به شکل جداگانه و با چوب یا فلز ساخته شده‌باشد.
این ساز در فرهنگ فارسی‌زبانان ایران به زنبورک معروف است و در گذشته، در برخی نواحی ایران، توسط کودکان و نوجوانان نواخته می‌شد. امروزه قوپوز را فقط در نواحی ترکمن‌نشین ایران (بخشی از استان گلستان و خراسان شمالی) می‌نوازند و در نواحی دیگر ایران یا منسوخ شده‌است یا متداول نیست.
این ساز از دو قسمت قاب و زبانه یا تیغه تشکیل شده‌است. قاب تکه‌ای مفتول فلزی است که با چهار خَم تقریباً به شکل یک کلید میان‌تهی یا طرح تُنگی گلوباریک درآمده است. در وسط این قاب، تیغۀ فلزی نازک و باریکی نصب شده که حالت فنری و ارتجاعی دارد و از یک طرف به قاب متصل است و از طرف دیگر آزاد است.
برای نواختن قوپوز، قاب آن در میان دندان‌های جلویی بالا و پایین قرار می‌گیرد و با انگشت سبابه یا شست، زبانة آن به صدا در می‌آید. فضای خالی دهان و سینوس‌ها نقش مهمی در شکل‌گیری صدا، طنین و رَنگ صوتی این ساز دارند و نحوۀ حرکت لب‌ها و شدت دم و بازدم هم در نوع رنگ و طنین و ارتفاع صدا موثرند. صدای زنبورک را در هر دو حالت دم و بازدم می‌توان شنید. آنچه در فرهنگ ترکمنی با این ساز اجرا می‌شود ریتم‌هایی است که تاخت‌های گوناگون اسب را تداعی می‌کند.
زنبورک را معمولاً زنان و دختران ترکمن در مراسم شادی، دورهم‌نشینی‌ها یا اجراها به صورت گروهی یا انفرادی می‌نوازند و هیچ ساز دیگری آن را همراهی نمی‌کند.
گفتنی است که این قوپوز (زنبورک) را نباید با قوپوز یا ساز عاشیقی که زهی مضرابی است و در آذربایجان و بعضی مناطق ترک‌زبان نواخته می‌شود، اشتباه گرفت.
منبع: سازشناسی ایرانی، ارفع اطرایی و محمدرضا درویشی، ماهور، چاپ سوم: ۱۳۹۶
نظر شما