همشهری‌آنلاین - علی‌اصغر درویش: حمام سنگی باشقورتاران که در اواخر دوران قاجار در استان همدان ساخته شده، مساحتی در حدود ۴۰۰ متر مربع دارد و با مصالح سنگ، آجر و ملات ساروج ساخته شدهاست. در پشت بام این بنا ۳ گنبد مشاهده می‌شود.
از دیگر قسمت‌های حمام سنگی باشقورتاران می‌توان به حمام سرد و گرم، خزانه و سردینه اشاره کرد. به دلیل تخریب‌های انجام شده در طی سال‌ها این حمام را در سال ۱۳۸۹ ه. ش مرمت کردند.
این بنای سنگی که در تمام اجزای آن از سنگ لاشه رسوبی بهره گرفته‌شده است، به احتمال‌زیاد متعلق به اواخر دور تیموری و صفوی است هرچند با توجه به هم‌جواری اثر با قلعه اسماعیلی باشقورتاران، می‌توان سابقه قدمت اثر را قدیمی‌تر از دوره تیموری هم دانست.
این بنا تماماً از مصالح سنگی ساخته‌شده و نکته حائز اهمیت آن در بوم آوردبودن مصالح‌اش است. یکی از ارکان معماری اصیل ایران بوم‌آورد بودن مصالح است. در دوره ساخت اثر برای تهیه مصالح از سنگ‌های موجود در منطقه، به‌صورت استحصال با دست استفاده شدهاست، در جداره‌ها از سنگ‌های درشت و در طاق‌های سنگی به‌صورت لاشه نازک، اجرا شدهاست.
ورودی بنا با پنج عدد پله سنگی احداث‌شده و طاقی به ارتفاع انسان دارد تا مانع از خروج حرارت از بنا شود، سردبینه دیگر معماری این بناست. پس از ورود به حمام، فضای سردبینه قرارگرفته که حمام سرد نیز نامیده می‌شود، در سردبینه گنبد فراخ آن و رعایت رکن قرینگیجلب توجه می کند. سکوها و بازشوها در حالتی قرینه و با طاق رومی اجرا شدهاست. پلان اولیه سردبینه هشت‌ضلعی بوده که با استفاده از طاق‌های رومی و ضربی بازشوها و سکوها به پلان دایره در گنبد تبدیل شدهاست.
معماری حائز اهمیت حمام تاریخی
هشتی‌ها ارتباط بین فضاهای داخلی حمام را امکان‌پذیر کرده است. هشتی رابط بین سردبینه و گرم‌بینه، با ارتفاعی کم این دو فضا را به هم متصل می‌کند. ارتفاع کم هشتی و خمش در پلان آن خروج بخار گرم موجود در گرم‌بینه را به حداقل ممکن می‌رساند.
فضای اصلی استحمام در بنا در بخش گرم‌بینه بوده و این فضا نیز با پلانی هشت‌ضلعی و تقریباً قرینه، گنبدی زیبا با مصالح سنگی دارد. روی جداره سنگی گرم‌بینه دو جایگاه سنگی برای نصب و قرارگیری روشنایی پیه‌سوز وجود دارد که محلی برای روشن کردن فضای داخلی بوده است. گرم‌بینه محل اتصال فضاهای خزینه‌هاست.
خزینه‌ها فضاهایی بودند که پر از آب می‌شدند و به‌عنوان مخزن آب سرد و گرم بوده و نیز حوض برای آبکشی و شست‌وشوی کامل بدن از آن استفاده می‌شد. خزینه سرد در این بنا در دو قسمت احداث‌شده و خزینه گرم در ضلع شمالی گرم‌بینه و در بین دو خزینه سرد قرار گرفته است و پله و ورودی کوچکی دارد.
خزینه آب گرم نیز گنبدی از جنس سنگ دارد. آب‌نماها در سردبینه و در کف اثر قرار داشته که پس از مرحله خاک‌برداری فضای آب‌نمای مدفون در خاک بیرون آمد و پس از تخلیه در همان حالت اصیل حفظ شد. بر اساس شواهد و اقوال ظاهراً آب‌نمایی نیز در بخش گرم‌بینه بوده که در گذر زمان از بنا حذف‌شده است اما آب‌نماهای موجود در سکوهای گرم‌بینه هنوز هم موجود و به لوله‌های سفالی مسیر انتقال آب متصل است.
در عمده حمام‌ها فضایی به‌عنوان محل نظافت و سرویس بهداشتی بوده که در این بنا در بخش جنوبی گرم‌بینه قرار داشته‌اند.
تون‌خانه در انتهای ضلع شمالی بنا قرارگرفته است و محلی برای روشن کردن آتش برای گرم کردن آب بوده. در انتهای تون‌خانه به سمت بنا، کانال‌هایی در زیربنا وجود دارد که هدایت و انتقال دود و گرمای آتش به زیربنا را انجام می داده و با عنوان کانال گربه‌رو شناخته می‌شدند. دود و گرما از دیوار بین سردبینه و گرم‌بینه به بیرون بنا انتقال می‌یافت.
سیستم آب‌رسانی انتقال آب سرد از چشمه به بنا و انتقال آب گرم و سرد در درون بنا با استفاده از این لوله‌های سفالی انجام می‌شد.
سازه‌های آبی خصوصاً حمام‌ها اندودهای آهکی داشتند. در این اثر نیز اندود ساروج در گرم‌بینه و خزینه‌ها قابل‌مشاهده است که در برابر رطوبت مقاوم‌بوده و امکان آبگیری در خزینه‌ها را ممکن می‌کرد.
نظر شما