به گونه‌ای که متون و آموزه‌های دینی از گذشته‌ای دور تا به امروز آن مورد تاکید قرار داده و مومنان را به پرهیز از آن سفارش و توصیه نموده‌اند. با این وجود، این نکته را نیز نباید دور داشت که عمل مسرفانه در ازمنه‌ها و جوامع مختلف صورت یکسانی نداشته است. در نتیجه چند و چون و چرایی آن در جوامع انسانی از منظر صاحب‌نظران و رشته‌های علمی‌مختلف مورد مداقه قرار گرفته است.
از منظر جامعه‌شناسی چرایی عمل مسرفانه را می‌توان در سطوح تحلیلی کلان، میانی و خرد و با رویکردهای نظری مختلف مورد بررسی قرارداد.
سطح خرد
در سطح خرد برای بررسی هر فعل و عملی باید عمده نگاه را متوجه تعریف و پنداشتی که عامل یا کنشگر از فعل خود دارد نمود. به عبارت دیگر باید دید که در پس عملی که به‌عنوان عمل مسرفانه از جانب دیگران -معمولاً دیگران مهم در نظر فرد هستند- چگونه تعریف می‌شود، کنشگر چه پنداشت و عنایتی را برای عمل خود تعریف می‌کند.
و نکته دوم اینکه چه عوامل و عللی موجب بروز چنین عملی نزد فرد مسرف می‌شوند. بدیهی است که نکته دوم که نقش موجبه را دارد حائز اهمیت بیشتری است. تبیین‌های جامعه‌شناختی در این سطح به عواملی چون:
1. مقایسه اجتماعی که به واسطه آن عامل خود را با عاملان دیگر مقایسه می‌کند اشاره دارند که در فرهنگ بومی‌ایران از آن تحت عنوان هم‌چشمی‌یاد می‌شود.
2. کسب منزلت و جایگاه، که فرد از طریق مصرف بیش از حد کالاها و خدمات در جهت کسب وجهه و منزلت است. این امر نزد کسانی که از دیگر منابع کسب منزلت باز مانده‌اند حتی به رقم اینکه از توان مادی بالایی نیز برخوردار نیستند، دیده می‌شود. به عبارت دیگر از طریق مصرف بیش از حد در پی تعریف جدیدی از خود هستند و در پی جبران دیگر منزلت‌های بدست نیامده و یا از دست‌رفته هستند. در این قالب از تظاهر به مصرف به‌عنوان نمادی برای تعریف خویشتن استفاده می‌شود.
3. فقدان روحیه‌دگر‌خواهی و درک دیگران و به عبارتی وجود روحیه خودخواهی و خودنگری که فرد را از پذیرش و توجه به داشتن مسئولیت نسبت به اجتماع و دیگران باز می‌دارد.
4. وجود آگاهی و پنداشت کاذب که گویا جامعه عمل مسرفانه را به‌عنوان نوعی ارزش تعریف می‌کند و در نظام ارزش‌گذاری خود دخالت می‌دهد.
5. بی‌توجهی نظری و به‌خصوص عملی به آموزه‌های دینی و ارزشی که خود حکایت از شکاف نظری و عملی دارد.
6. وجود عادت‌های غلط و تامل نکردن و بازنگری لازم در مورد آنها.
سطح میانی
در سطح میانی به فرآیندها و جریان‌های اجتماعی توجه می‌شود اینکه در سطح فرافردی در مقیاس سازمانی و نهادی چه نوع نگاه واکنشی نسبت به عمل مسرفانه وجود دارد.
الف) برخورد در سطح سازمان‌ها نسبت به مصرف چگونه است چون این نوع برخورد در جامعه پذیری و نوع منش فرد در مقیاس فردی نیز اثر می‌گذارد. برای نمونه ریخت و پاش‌هایی که در سطح سازمانی، چه در شکل رسمی‌و غیررسمی‌آن، وجود دارد.
ب) سازمان‌ها از عنصر عمل مسرفانه تا چه اندازه برای تعریف و رقابت منزلتی خود استفاده می‌کنند.
سطح کلان
در این سطح، به نوعی ساختارهای کلان اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و حتی سیاسی برای تبیین کنش مسرفانه به خدمت گرفته می‌شوند.
نوشته‌های مربوط به عمل مسرفانه در سطح کلان با تاکید بر تاثیر رسانه با توجه به اینکه سازوکار (مکانیزم) در اختیار دیگر ساختارهاست اشاره می‌شود.
1. تولیدات رسانه‌ای به‌خصوص با تبلیغات وافر خود در افراد تولید عمل مصرفی و در بیشتر موارد مصرف کاذب می‌نمایند.
2. توقعات و انتظاراتی که در مقیاس‌های سیاسی و اجتماعی تولید می‌شوند نیز به این امر کمک می‌کند و رسانه‌ها جریان مقایسه اجتماعی را حتی فراتر از مرزهای داخلی می‌برند و افراد خود را با جریان‌های غالب مقایسه می‌کنند و از خود تعریف جدیدی ارائه می‌دهند که درون آن، عمل مسرفانه به‌عنوان بن مایه‌ای اساسی وجود دارد.
از این حیث نمونه‌های زیادی وجود دارد که در زمینه فرهنگی باید به آنها پرداخته شود که برای نمونه می‌توان به مقایسه تولیدات رسانه‌ای که عمل مصرفی را به نمایش می‌گذارند در قیاس با عمل صرفه‌جویانه و قناعت پرداخت.
*عضو هیأت علمی‌دانشگاه تهران
