در اطراف این کویر کوه‌های مرتفع فراوان و رشته کوه‌های متعددی مشاهده می‌شوند و در نتیجه اختلاف ارتفاع نسبتاً زیادی (حدود 5652 متر) را به‌وجود آورده‌اند که از 24- متر در سواحل دریای خزر تا 5628 متر در قله دماوند تغییر می‌کند؛ اختلاف درجه حرارت در کشور نیز بسیار متغیر بوده و از 30- درجه سانتی‌گراد در زمستان مشکین‌شهر تا حدود 80 درجه سانتی‌گراد در تابستان کویر لوت (گندم بریان) متغیر است؛ میزان بارندگی در نقاط مختلف ایران بسیار متفاوت بوده و از 30 میلی‌متر در کویر لوت تا حدود 2300 میلی‌متر در بندر آستارا تغییر می‌کند و بالاخره متأثر از چنین شرایط متنوع اقلیمی و پیکرشناختی، شاهد تنوّع محسوسی در بافت و نیم رخ خاک ایران‌زمین هستیم.
این شرایط اقلیمی متغیر سبب شده تا زیست‌بوم‌های بسیار متنوع ودر عین حال ویژه‌ای در جای جای کشور به‌وجود آیند. بدیهی است که شرایط یاد شده، موجب شده تا تنوع زیستی در ایران بسیار غنی و منحصر به فرد باشد، به‌طوری که در مقایسه با اغلب کشور‌های جهان از نظر تنوع گونه‌های گیاهی و به ویژه واحد‌های بومی و انحصاری، ایران کشوری شاخص به شمار می‌آید. برای مثال شمار گونه‌های گیاهی ایران نزدیک به مجموع گونه‌های گیاهی همه قاره اروپاست؛ نزدیک به 8000 گونه یا واحد تحت‌گونه‌ای گیاهی در ایران وجود دارد که از این تعداد حدود 1800 واحد انحصاری (بومی) هستند، این مجموعه متعلق به حدود 1200 سرده بوده و 167 تیره را شامل می‌شود.
گونه‌های بومی ایران، گونه‌هایی هستند که در هیچ جای دیگر دنیا یافت نمی‌شوند. دلایل عدیده‌ای برای وجود گونه‌های بومی در هر منطقه وجود دارد، برای مثال می‌توان گفت که به‌دلیل شرایط خاص محیط زیستی و اقلیمی یک منطقه مثل وجود زیست‌بوم‌های منحصر به فرد، وجود موانع طبیعی در برابر گسترش پراکنش گیاهان و ... بسیاری از گونه‌هایی که در کشور به‌وجود آمده‌اند نتوانسته‌اند از سرزمین مادری و موطن اصلی خود فاصله گرفته و در نقاط دور‌دست یا حتی کشور‌های همجوار استقرار یابند و یا بر عکس شاید به‌دلیل تغییر شرایط اقلیمی یا دستکاری‌های انسان آنقدر شرایط برای زیست برخی از گونه‌ها (که موطن آنها سایر نقاط جهان بوده است) نامساعد شده که امروزه حضور آنها تنها منحصر به مناطقی مشخص و عرصه‌هایی محدود در کشور ما شده است؛ شایان ذکر است که در اینجا هدف از بحث در مورد گونه‌های بومی تنها تأکید بر اهمیت و ارزش این گیاهان به‌عنوان بخشی از ثروت طبیعی کشور و آشنا ساختن خواننده گرامی و عزیز روزنامه همشهری با این مقوله است وگرنه بحث تخصصی در این باره بسیار مفصل و از چارچوب این یادداشت خارج است!
شایان توجه آنکه دو مقوله بسیار مهم و تا حدودی چالش‌برانگیز دیگر نیز در مورد گیاهان ایران وجود دارد و لازم است در اینجا مختصری نیز به آنها اشاره شود. این دو موضوع عبارتند از: «گیاهان نادر» و «گیاهان در معرض خطر» یا «در حال انقراض».
گیاهان نادر کشور همانطور که از اسمشان برمی‌آید بسیار کمیاب بوده و تنها معدودی از آنها در منطقه یا مناطقی محدود و آن هم فقط در زمان‌های مشخص یافت می‌شوند، دلیل معدود بودن پایه‌ها و محدود بودن عرصه زیست این گیاهان، جدید بودن و نوپدید بودن آنهاست، به این معنی که اینها در شمارگونه‌ها یا واحد‌های تحت گونه‌ای جدیدی قرار می‌گیرند که تازه ظهور کرده و هنوز امکان پراکنش به نقاط دیگر دنیا را نیافته‌اند، پس نه تنها در ایران بلکه در جهان نادرند. گروه دیگری از گیاهان وجود دارند که خاستگاه اصلی آنها سرزمین‌های دیگری بوده و شاید در سایر مناطق دنیا پراکنش وسیعی هم داشته باشند، ولی در حال حاضر در سرزمین ما به دلایل عدیده از جمله شرایط اقلیمی و یا دست درازی‌های انسان به طبیعت کمیاب شده‌اند که برخی از گیاه‌شناسان کشور این گیاهان را نیز در زمره گیاهان نادر قرار می‌دهند.
به هر حال حفاظت از همه گونه‌های گیاهی کمیاب و نادر کشور - چه شامل تعریف اول باشند یا دوّم – به‌منظور حفظ تنوع زیستی و ذخیره ژنتیک گیاهان کشور بسیار حایز اهمیت هستند. امّا گیاهان «در معرض خطر» یا «در حال انقراض» بخشی از گونه‌های بومی و نادر کشور هستند که به مرور زمان از تعداد پایه‌های آنها کاسته شده و وسعت عرصه زیست‌شان رو به نقصان نهاده است.
عوامل مختلفی برای این رخداد مترتب است که از آن جمله تغییر شرایط اقلیمی، وقوع رخداد‌های طبیعی و فعالیت‌های انسانی به‌منظور استفاده بیشتر از طبیعت در جهت دستیابی به رفاه فزون‌تر را می‌توان نام برد؛ البته بررسی تاریخچه طبیعی زمین نشان می‌دهد که انقراض گونه‌های گیاهی یک پدیده طبیعی بوده و همواره رخ داده است ولی امروزه به‌دلیل دستکاری‌های نا بخردانه انسان بخرد در طبیعت، روند آن آنچنان شتاب گرفته و غیرعادی شده که به کابوسی هولناک برای طبیعت مبدل شده است.
با این رویکرد، تلاش می شود به تدریج یکایک گیاهان خودروی ایران را در چارچوب‌های در معرض انقراض، نادر و بومی به‌صورت مجمل و مصور در همین ستون معرفی شود.
*گیاه‌شناس
