گروه نیکی (Network of Iranians for Knowledge and Innovation)، متخصصان و اعضای هیات علمی آن که هرکدام وزنه‌های سنگینی در دنیای علم جهانی هستند و اتفاقی که خارج از مرزهای ایران شکل گرفت و خودش رابه ما رساند، یکی از این اتفاقات است که با دکتر علیرضا حقیقی، پژوهشگر ژنتیک از دپارتمان ژنتیک پزشکی دانشگاه آکسفورد و یکی از اعضای هیأت مؤسس گروه نیکی، رئیس انجمن دانشجویان- فارغ التحصیلان دانشگاه آکسفورد و برنده جایزه Domus در سال 2006 به‌دلیل فعالیت‌های علمی پژوهشی، در رابطه با آن به گفت‌وگونشسته‌ایم.
دکتر حقیقی هدف اصلی گروه نیکی را ارتقای علمی اعضای هیات علمی، دانشجویان و دانشگاه‌های ایران می‌داند و معتقد است با این ایده، نیروی انسانی عظیمی از اساتید متخصص و فوق تخصص ایرانی خارج از کشور به توسعه علمی کشور کمک می‌کنند چرا که گروه نیکی، بین ایرانیان خارج و داخل کشورارتباط برقرار می‌کند.
- نیکی از کجا شروع شد و اساسا چر ا به وجود آمد؟
نیکی به‌عنوان یک مجموعه که قراراست از توانایی‌های علمی دانشگاهیان مقیم خارج کشور برای ارتقا دانشگاه‌های داخل کشور و مؤسسات پژوهشی و اعضای هیأت علمی استفاده کند، با این ایده شروع شده است که مهم‌ترین منابع کشورها نیروی انسانی آنهاست به‌خصوص اینکه نیروی انسانی تحصیل کرده قسمت اصلی و تاثیرگذار این منبع را تشکیل می‌دهند.
بحث اصلی اینجاست که کشورهای مختلف، به درجات مختلف، منابعشان خارج از کشور خودشان است و این مختص ایران هم نیست و همه کشورها همین گونه هستند چرا که موضوع مهاجرت وجود دارد. این چیزی است که در کشورهای اروپایی هم دیده می‌شود.
ما در مورد ایران، به‌دلیل بالا بودن سطح تحصیلی ایرانیان خارج از کشور که بسیاری از آنها از اعضای هیأت علمی دانشگاه‌های معتبر هم هستند، و با توجه به سرعت رشد علم که در حال حاضر تولید علم در ایران افزایش پیدا کرده است و همچنین وضعیت دانشگاه‌ها در ایران، ما احساس کردیم که لازم است از توانایی‌ها بهره گیری بهتری انجام شود بنابراین از این ایده و هدف شروع کردیم که بیاییم و از این توانایی‌ها استفاده کنیم.
نکته اینجاست که ما هیچ کمکی از جایی نمی‌گیریم و هیچ نوع وابستگی هم به جایی نداریم و کاملا مستقل عمل می‌کنیم. کاری که ما داریم اینجا انجام می‌دهیم برای تمام کشورهای در حال توسعه می‌توان انجام داد و حتی بانک جهانی هم از ما خواسته است که برنامه هایمان را به‌عنوان یک مدل قابل توصیه در اختیارشان قرار دهیم. نیکی انجمنی علمی و کاملا غیرانتفاعی است و اعضای آن هیچگونه هزینه‌ای در قبال خدمات خود دریافت نمی‌کنند و حتی بسیاری از هزینه‌ها مثل بلیت پروازهای بین اللملی را خودمان پرداخت می‌کنیم.
- اتفاق خاصی باعث شد که این ایده شکل بگیرد و آیا برای شما دغدغه خاصی وجود داشت؟
تقریبا می‌توان گفت بله، این، نتیجه یک کار پژوهشی بود که ما، بر روی سرمایه انجام دادیم. ببینید ما در اقتصاد دو تا شاخص داریم، یکی GDP (تولید ناخالص داخلی) و دیگریGNP (تولید ناخالص ملی).به زبان ساده در GNP، سرمایه تولیدی توسط اتباع یک کشور مد نظر قرارمی گیرد به این معنا که مهم نیست این سرمایه در داخل مرزهای آن کشور باشد. یعنی اگر شما یک ایرانی باشید ودر اروپا سرمایه‌گذاری کنید، این جز GNP کشور محسوب می‌شود در حالی که در GDP موضوع فرق می‌کند و به سرمایه تولیدی داخل مرزهای یک کشور گفته می‌شود ومثلا ممکن است یک اروپایی بیاید اینجا و کار انجام بدهد.
هر دوی این شاخص‌های اقتصادی شاخص‌های مهمی هستند و چیزی که این سرمایه تولیدی در خارج از کشوررا به GNP تبدیل می‌کند، لینک و ارتباطی است که بین سرمایه‌گذار و تجارتش با کشور وجود دارد. بنابراین می‌تواند خارج از کشور اتفاق بیافتد و لینک اش با داخل کشور وجود داشته باشد. در همین راستا ما هم فکر می‌کنیم که در ایران، سرمایه معنوی را که بتوان روی آن حساب کرد داریم و حتی در مواردی مهاجرت را به شکل یک فرصت نگاه کرد. همان طوری که در GNP شاید احساس شود که در سرمایه‌گذاری در خارج از کشورتهدیدی وجود دارد.
هدف ما هم در واقع از آنجایی شکل گرفت که می‌خواستیم از توانایی‌های ایرانیان خارج از کشور و به ویژه ایرانیان دانشگاهی خارج از کشور استفاده کرده و برای کشور، فرصت آفرینی کنیم. درهر نوع فرایند توسعه‌ای سه عامل مهم تاثیرگذار است، عامل اول منابع مختلف است، دیگری زیرساخت‌های لازم برای توسعه است وعامل سوم شبکه یا ساختار سازمانی‌ای است که برای کمک به استفاده بهتر از این سرمایه در راستای توسعه بر پایه زیرساخت‌ها شکل می‌گیرد.
- سرمایه از نوع نیروی انسانی ایران در خارج از کشور اینقدر قابل توجه است؟
در مورد ایران، سرمایه معنوی، بحثی کاملا مطرح است و شاید لازم به توضیح هم نباشد، که تعداد ایرانیان دانشگاهی، تحصیل کرده، دانشجویان و محققان ما بسیار زیاد است چه در داخل و چه در خارج از کشور، علاوه برآن ما بحث زیر ساخت‌ها را هم داریم و از این نظر دانشگاه‌های ما در وضعیت مطلوبی قراردارند که با اکثر دانشگاه‌های پیشرفته دنیا قابل مقایسه هستند اما یکی از مشکلاتی که شاید وجود دارد مقدار فاصله موجود بین حجم علم تولید شده در داخل کشور وانتشار آن درمجامع بین‌المللی است.
در هر حال سیستمی نیاز بود که بیاید و به ایرانیان خارج از کشور که علاقه مند هستند، کمک کند تا نقش بیشتری را در توسعه علمی کشور ایفا کنند. ما در حال حاضر بزرگترین مجموعه ایرانیان دانشگاهی در خارج از کشور هستیم که برنامه هایمان را در داخل کشور تعریف کرده‌ایم. بسیاری از اعضای ما رئیس دانشکده یا دپارتمان هستند و افراد بسیار شناخته شده و بانفوذی هستند. لازم به تاکید است که نیکی در همه زمینه‌های علمی برنامه دارد گرچه فعالیت‌ها در زمینه پزشکی چشمگیرتر بوده است.
- نیکی ساختاری است که برای ایجاد هماهنگی طراحی شده است؟
برای رسیدن به هدف‌هایی که گفته شد، برای فعالیت ایرانیان خارج از کشور در ایران باید ساختاری شکل می‌گرفت که هم هماهنگ‌کننده باشد و هم بستر‌سازی کند. دقیقا بر همین اساس بود که شبکه‌ای به نام نیکی یا Network of Iranians for Knowledge and Innovation (شبکه دانش و نوآوری ایرانیان) شکل گرفت و اگربخواهم هدف نیکی را در یک جمله بیان کنم باید بگویم که هدف ما استفاده از توانایی‌های ایرانیان دانشگاهی به ویژه ایرانیان دانشگاهی مقیم خارج در راستای ارتقای سطح علمی دانشگاه‌های داخل کشور و اعضای هیأت علمی است.
- زمان شکل گیری نیکی را هم بگویید.
فعالیت‌های رسمی این مجموعه سه سال پیش آغاز شد و ما شروع کردیم به اینکه با دانشگاه‌های مختلف کار کنیم. گروه هدف ما هم تماما در داخل کشور و دانشگاه‌های داخل کشور هستند. یعنی ما هدفمان را در داخل کشور و دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی و اعضای هیأت علمی قرار دادیم که جا دارد اینجا از دکتر محمد فریور ،استاد دانشگاه هاروارد، دکتر عبدالله بهرامی و دکتر علی رضا زالی، رئیس دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی به عنوان کسانی که ما را در تأسیس نیکی بسیار یاری دادند،تشکر کنم.
- رابطه‌ای را که متصور شدید از چه نوعی است؟
در این راستا، رابطه‌ای را که متصور هستیم و کاری را که انجام می‌دهیم، یک رابطه یک طرفه نیست یعنی احساس نمی‌کنیم که کشور در وضعیتی قراردارد که لازم باشد ما علم را همیشه از خارج وارد کنیم بلکه کشور در وضعیتی مطلوبی از نظر تولید علم قراردارد و ما می‌توانیم علاوه بر انتقال دانش و اطلاعات به داخل کشور، کمک کنیم تا علم تولیدی در ایران بیشتردیده شود، بیشتر نوشته شود و...
- برنامه‌های این مجموعه در چه قالبی تعریف شده است؟
برنامه‌های مختلفی داریم که اگر بخواهم فهرست وار به آنها اشاره کنم، یکی از اهدافمان کمک به رفت‌وآمد و ارتباط اعضای هیات علمی خارج از کشور با دانشگاه‌های داخل است. که این موضوع هم می‌تواند به‌صورت سفرهای علمی انفرادی باشد و هم چیزی که ما آن را سفرهای علمی گروهی می‌نامیم. به‌عنوان مثال سفر گروهی امسال ما با حضور 40 نفر از برجسته‌ترین اساتید و دانشمندان و با برنامه‌هایی در 5 دانشگاه به‌مدت دو هفته برگزار شد و بعضی برنامه‌های پیشرفته پزشکی راه‌اندازی شد.
ما همین طور برنامه‌هایی را برای طرح‌های تحقیقاتی مشترک در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی داریم. به علاوه سعی می کنیم به ایرانیان مقیم خارج که علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری علمی در داخل کشورهستند کمک کنیم. بحث دیگرهم کمک به دانشگاه‌های داخل کشور برای راه‌اندازی رشته‌های جدید، برنامه‌های پزشکی و برنامه‌های جراحی جدید است که خوشبختانه ایران از لحاظ مورد اخیر یعنی فعالیت‌های پزشکی در وضعیت کاملا مناسبی قراردارد.
- یعنی نیازی به مداخلات بالینی وجود ندارد؟
شاید تا حدی لازم باشد اما کل بحث این است که ما در حال حاضر، وضعیت مطلوبی در سطح دنیا داریم و با خیلی از کشورهای دنیا هم قابل مقایسه هستیم ولی از آنجایی که در دنیای امروز ارتباطات یکی از مهم‌ترین ارکان لازم برای توسعه و پیشرفت است، لازم است که ما با دانشگاه‌های دنیا ارتباط داشته باشیم که البته این ارتباط دو طرفه خواهد بود. به‌عنوان مثال برخی از رشته‌های دانشگاهی جدید، رشته‌های جراحی نوین وپیشرفته یا برخی کارهای تحقیقاتی لازم است که در داخل کشور راه‌اندازی شود و ما تا جایی که در توان داشته‌ایم سعی کرده‌ایم تا این روند را تسهیل کنیم. به‌عنوان مثال گروه پیوند ما برای اولین بار پیوند پانکراس را در ایران و در دو دانشگاه علوم پزشکی شیراز و شهید بهشتی راه‌اندازی کرده است. یا پیوند کبد که ما در دو دانشگاه دیگر برنامه داشته‌ایم.در اینجا بحث دیگری هم وجود دارد و آن کاری است که گروه نیکی برای کمک به انتشار علم تولید شده در داخل کشورانجام می‌دهد. چه در قالب طرح‌های تحقیقاتی و چه در قالب همکاری در طرح‌های تحقیقاتی.به‌عنوان مثال ما امسال کارگاه‌های آموزشی را برای سردبیرهای مجلات تخصصی معتبر داخلی داشتیم و می‌خواستیم کمک کنیم که استانداردهای مجلات مورد بحث را به سمت ایندکس‌های بین‌المللی برود.
- چه رشته‌های جدید آموزشی را راه‌اندازی کرده اید؟
همانگونه که اشاره کردم یکی از کارهایی که نیکی انجام می‌دهد، کمک به راه‌اندازی دوره‌های جدید آموزشی در داخل کشوراست. به‌عنوان مثال ما به راه‌اندازی دو رشته در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی کمک کردیم که تا پیش از این وجود نداشتند، یکی رشته ارتباطات سلامت و دیگری مدیریت سلامت شهری.
- چرا این رشته ها؟
برای اینکه رشته‌هایی هستند که به توسعه علمی کشور به ویژه در زمینه توسعه پزشکی کشور کمک می‌کنند.
- از فعالیت‌ها می‌گفتید.
فعالیت‌های دیگری که ما در قالب گروه نیکی انجام می‌دهیم، کمک به گرفتن فرصت‌های مطالعاتی در خارج از کشور است و اینکه افراد بیایند و در دوره‌ها و طرح‌ها شرکت کنند و بالاخره کمک به ایجاد ارتباط ارگانیک بین دانشگاه‌ها و مؤسسات داخل کشور با مؤسسات علمی و پژوهشی ودانشگاه‌های خارج از کشور که کمک کنیم به اینکه قرارداد همکاری بسته شود، در این میان برخی از مراکز تحقیقاتی مشترک هم ممکن است راه‌اندازی شود. به‌عنوان مثال در حال حاضرروی طرح مرکز تحقیقات سلول‌های بنیادی کار
می کنیم. خیلی از این موارد نیاز به حضور فیزیکی متخصصان خارج از ایران دارد و برخی از فعالیت‌ها هم هست که نیاز فیزیکی چندانی را نمی‌طلبد.
- استقبال از این طرف چگونه بوده است؟
جالب است بدانید که استقبال در داخل کشور واقعا غیرقابل پیش‌بینی بوده است. حتی برای خودمان هم جالب است که این درجه از اشتیاق در داخل وجود دارد. از طرف دیگر هم بسیاری از ایرانیان مقیم خارج هستند که علاقه مندند به کشورشان کمک کنند و در توسعه علمی ایران نقشی داشته باشند که البته لازم است بستر‌های مناسب برای فعالیتشان مهیا شود. البته دانشگاه‌های داخل کشور در حال حاضر این پتانسیل را دارند. دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی به‌عنوان یکی از هسته‌های مرکزی ما در داخل است، در حالی که ما با دانشگاه‌های علوم پزشکی زیادی از جمله دانشگاه‌های علوم پزشکی تهران، تبریز، شیراز، مشهد، اصفهان، کرمان، اراک و کرمانشاه همکاری داشته و داریم. ما با چند دانشگاه نیز یادداشت تفاهم برای همکاری امضا کرده‌ایم.
- آیا شما برنامه‌ای برای درمان بیماران بیشتر در ایران هم دارید؟
بله! اما در کل هدف ما این است که به جای اینکه بیاییم و تک تک بیماران را درمان کنیم (که البته در جای خود بسیار خوب است)، برنامه‌ای را راه‌اندازی کنیم که بعدا در کشور افراد زیادی بتوانند از آن بهره مند شوند. حتی انتظار داریم که اگر ابتدا، پتانسیل در دانشگاه‌های بزرگ‌تر قراردارد، آنها برای انتشار این علم و برنامه‌ها به دانشگاه‌های همجوار کمک کنند.
- شما گفتید که همیشه براساس ایده آل‌ها برنامه ریزی کرده اید، در عمل این ایده آل‌ها چقدر با واقعیت مطابقت داشتند؟
ببینید ما ایده آل فکر می‌کنیم ولی دربرنامه وعمل همیشه واقعیت‌ها را در نظر می گیریم. مدیریت معنایش این است که شما از منابعتان در راستای اهدافتان بهترین استفاده را بکنید. ما هم هدفمان این است که براساس منابعی که داریم، حداکثر استفاده را ببریم. البته تنها ثروت و منبعی که ما داریم، توانایی‌های علمی ایرانیان دانشگاهی به‌ویژه در خارج از کشور است و ما روی هیچ فاکتور دیگری حساب نمی‌کنیم. برهمین اساس هم برنامه ریزی می‌کنیم. به‌نظر ما استقبال چه در داخل و چه در خارج بیش از حد تصور بوده و حجم کارهایی هم که صورت گرفته است، نشان می‌دهد که مجموعه نیکی توانسته است کاری را که می خواسته انجام دهد ونتیجه هم بگیرد.
