دربند از «مغ‌محله» آغاز می‌شد

همشهری آنلاین_مرضیه موسوی: ناصرالدین شاه در سفری که به قلعه شمیران داشت از دربند هم گذشت. باغ‌های زیبا و هوای خنکش توجه او را به خود جلب کرد. با این حال دربند تا دوره پهلوی اول و ساخته شدن هتل دربند چندان دستخوش تغییر نشده بود. هتل دربند نخستین ساختمان مدرن این روستا بود که به دستور رضاشاه در کنار ۸ ویلای اختصاصی دیگر ساخته شد و راه ساخت و سازهای بعدی در این روستا را باز کرد. به طوری که سال‌هاست خبری از بافت روستای دربند و «مغ‌محله» نیست و این منطقه کوهپایه‌ای، تهران را تا دامنه‌های البرز امتداد می‌دهد.  

تا قبل از اینکه رضاخان زمین‌های شمال سعدآباد را بخرد و هتل دربند را بسازد چندان خبری از ساخت و ساز ویلا در این محله نبود و دربند بافت محلی خود را داشت؛ روستایی تکیه داده به کوهپایه دماوند که برای رسیدن به آن باید خودت را به میدان تجریش می‌رساندی. پلی چوبی مردم این روستای کوچک را از رودخانه دربند عبور می‌داد و به باغ‌هایشان می‌رساند.

«مرغ محله» درست در ابتدای محله دربند قرار داشت و به باغ‌های باصفایش مشهور بود؛ محله‌ای که بومیان آن به گویش محلی آن را «مغ محله» صدا می‌کردند. «منوچهر صانعی» محقق و کارشناس معماری در کتاب «چرا سفر می‌کنید؟» می‌گوید : «یک محله اول دربند بود به اسم مرغ محله. البته از زمان ناصرالدین شاه دربند محل تفریح مردم بود؛ کوچه باغ‌های باصفایی داشت. از آنجا به پس قلعه و ارتفاعات البرز می‌رفتند. خود ما در طفولیت، تابستان‌ها با خانواده به دربند می‌رفتیم. به مرغ‌محله، باغ‌های خیلی باصفا. خیلی خنک، ساکت. تابستان که تمام می‌شد دیگر جز چند نفر کسی آنجا نمی‌ماند. تا زمان پهلوی اول دربند فقط همین ده بود و باغ های کوچک.»

نه اینکه تا قبل از این دوره کسی گذارش به دربند نیفتاده باشد؛ کوچه باغ‌های باصفای این روستای کوچک از زمان ناصرالدین شاه محلی برای تفریح و تفرج تهرانی‌ها بود اما کمتر کسی به فکر خرید باغ و ملک در دربند افتاده بود. زمستان‌های سخت و سرد و دوری از تهران یکی از دلایل این موضوع است. تاریخچه سکونت دائمی مردم در دربند به ۲۰۰ سال پیش برمی‌گردد و قدیمی‌های این محله از ۲ خانواده اهل طالقان یاد می‌کنند که نخستین بار به دربند آمدند و آنجا ساکن شدند. این روستا در دوره قاجار محل سکونت ۲ شاهزاده قاجاری به نام الله وردی میرزا و ابوالملوک کیومرث میرزا هم بود. آب انبارها و حمام قدیمی دربند یادگار این دوره از تاریخ محله است.  

•  نخستین ساختمان مدرن دربند

هتل دربند نخستین ساختمان مدرنی بود که در دوره پهلوی اول و به دستور شاه در این محله ساخته شد؛ ساختمانی که شمال رودخانه دربند جا خوش کرده بود و منظره دامنه کوه را پیش چشم ساکنانش می‌گستراند. صانعی می‌گوید : «در دوره پهلوی اول میدانی ساخته شد خیلی تمیز و ۲ طرفش دکان‌ها و مغازه‌های بزرگ. مغازه‌های معروف تهران در آنجا شعبه دایر کرده بودند. مثل مغازه پیرایش و قنادی معروف حاجی نایب و غیره. و از این میدان هتل دربند را می‌شد دید. با آن ساختمان چندطبقه سیمانی، با پله‌ها، فواره‌ها، دورتادور ایوان، با اتاق‌های بزرگ و مجهز که گردشگران متمول خارجی از قبل رزرو می‌کردند.

جایی آرام با چشم‌اندازی قشنگ برای اشخاصی که می‌خواستند استراحتی کنند و عصرها بنشینند و یک فنجان چای بنوشند. وقتی از میدان دربند نگاه می‌کردید ابهتی داشت.» ساختمان قدیمی هتل دربند تا اواسط دهه ۵۰ پابرجا بود و همین سال‌ها بود که ساختمان آن تخریب شد تا بنای جدیدی جای آن ساخته شود؛ بنایی که هیچ وقت زیبایی قبل را نداشت. بعدها سبک دیگری از ساختمان‌سازی در این محله رونق گرفت که به کلبه معروف شد و از کوهنوردان و گردشگران دربند در آن پذیرایی می‌شد. تکمیل ساختمان هتل دربند همزمان شد با آغاز روند ویلاسازی در این محله. گسترش تهران و جاده سازی که از اواخر پهلوی آغاز شده بود و تا دهه ۷۰ ادامه داشت، دربند را هم مثل دیگر روستاهای شمیران تحت تأثیر قرار داد و خیلی زود بافت روستایی را از آن گرفت.

•  آنسوی قلعه شمیران

مغ محله ابتدای دربند بود و با گذر از تعدادی باغ به محله سربند می‌رسیدی. بعد هم راه نه چندان هموار «پس قلعه» پیش رویت باز می شد؛ روستایی که بیرون از قلعه شمیران قرار داشت و به همین دلیل به آن پس قلعه می‌گفتند. صانعی درباره پس قلعه می‌گوید : «جاده دربند منتهی می‌شد به سربند که جای باصفایی بود و از آنجا به پس قلعه می‌رفتند. این پس قلعه هم به معنی پشت قلعه است. در قدیم، شاید در زمان محمدشاه آنجا قلعه‌ای بوده که محبس عده‌ای از زندانیان سیاسی بود. این محل که حالا به پس‌قلعه معروف است در واقع پشت آن قلعه بوده.

تا چند سال پیش هم پایه‌های سنگی آن قلعه وجود داشت.» به ندرت می‌توان در منطقه پس‌قلعه امروز آثاری از دوره زرتشتیان را پیدا کرد؛ گبرها و ساختمان‌هایی که معماری آن به دوره ساسانیان تعلق داشت و بقایای آن تا دهه ۷۰ همچنان در این منطقه کوهستانی به چشم می خورد. پس‌قلعه این روزها از مسیرهای اصلی کوهنوردی در دربند است و طبیعت آن، کوهنوردان و صخره‌نوردان زیادی را به این محدوده می‌کشاند.

قلعه شمیران از نخستین قرن‌های پس از اسلام در این منطقه ساخته شده بود تا اهالی آن از حمله و غارت در امان باشند و در محدوده امن حصارهای آن زندگی کنند. «داریوش شهبازی» در مقاله «پس قلعه یا دربند علیا» می‌نویسد : «ساخت بنای قلعه شمیران یا دژ تاریخی شمیران، دست کم به قرون اولیه هجری قمری (حداکثر تا قرن ششم) می‌رسد. سرگذشت این دژ نه تنها در حافظه کهنسالان این آبادی مانند لوح محفوظ به گونه‌ای شیرین و رؤیاپرورانه به نقل از پیشینیان خود باقی است، که در کتب تاریخ و جغرافیای قدیم مثل تاریخ طبرستان و رویان و تاریخ گیلان و دیلمستان و... نیز از آن یاد شده است.

پس قلعه‌ای‌ها غیر از باغداری، دامداری هم می‌کردند. این نکته در همین جا باید ذکر شودکه کوه نشینان شمیرانات امروز هم در بیشتر آبادی‌ها دامداری می‌کنندو دام خود را که بز و گوسفند است در دامنه‌های این کوهستان به چرا می‌برند. ولی ظاهراً تعداد دام‌ها بیش از ظرفیت مراتع و علف‌های موجود است. که غفلت در نظارت بر آن موجب از میان رفتن بسیاری از تنوع گیاهان و علف‌های کم نظیر منطقه خواهد شد. آبادی پس قلعه ۲ هزار و صدمتر ارتفاع دارد و نام کهن آن دربند علیا بودهاست. این آبادی متعلقاتی دارد؛ مانند امامزاده، تکیه، مسجد و...»
یادی از معدن سنگ و سرب و آهن پس قلعه در کتاب خاطرات اعتمادالسلطنه و مخبرالسلطنه هم به چشم می‌خورد و خبر از کشف این معادن در دوره قاجار و قبل از آن می‌دهد. با این حال این معادن هیچگاه فعال نشدند.