قلعه فراموش شده

این روزها اثری از این قلعه باقی نمانده و تنها در خاطرات قدیمی‌های شمیران می‌توان سراغی از آن گرفت؛ قلعه‌ای که بیش از نیم قرن از نابودی آن می‌گذرد و این روزها حتی حرفه و مشاغل ساکنان قدیمی آن هم از بین رفته است؛ شغل‌هایی مثل مقنی‌گری، نعلبندی، کاه بادزنی و... و. مرور اندک خاطرات باقیمانده از قلعه بی‌نام و نشان قیطریه خالی از لطف نیست.

• پناهگاه قشون قاجار
  «قلعه» زمین ۵ هزارمترمربعی بود با دیوارهای بلند و قطور کاهگلی. محدوده‌ای که از شمال به چیذر می‌رسید و از جنوب به ۳۵ متری قیطریه کنونی. «سیدعباس صالحی» از کاسبان قدیمی شمیران می‌گوید: «قلعه قیطریه با تپه فاصله داشت. قدمتش به قبل از آغاز حکومت قاجار برمی‌گردد. در آن زمان تجریش و شمیران خارج از حصار تهران و سکونت مردم در این منطقه محدود بود به فصل‌های گرم سال. این قلعه در اوایل دوره قاجار، به‌عنوان محلی برای اقامت مأموران حکومتی و نظامی مورد استفاده بود.» مثل دیگر قلعه‌ها و باروهایی که در شمیران و کوهپایه‌های البرز به چشم می‌خورد، به نظر می‌رسید قلعه قیطریه همچنین کاربردی داشته است. بعد از انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت حکومت قاجار، جمعیت این شهر کوچک افزایش پیدا کرد و پای درباریان حکومت کم‌کم به منطقه ییلاقی شمیران باز شد. صالحی می‌گوید: «در دوره قاجار باغ‌ها و عمارت‌های مختلفی در شمیران ساخته و این منطقه به‌عنوان منطقه‌ای ییلاقی برای درباریان شناخته شد و مورد توجه قرار گرفت.»
  چند صباحی از آغاز سلطنت قاجار می‌گذشت و درگیری‌ها برای تصاحب حکومت آرام شده بود. حالا دیگر قلعه‌ها خالی از حضور نیروهای نظامی و سربازهای قشون بود. امین‌السلطان، اتابک اعظم این قلعه را در اختیار رعیت‌ها و باغداران و کشاورزان گذاشت تا در آن ساکن شوند و زندگی کنند. صالحی می‌گوید: «خانه‌های کاهگلی قلعه قیطریه محل سکونت اهالی چیذر و کشاورزان و دامداران و باغداران این منطقه شد. انتهای قلعه، اصطبلی هم برای نگهداری از دام و اسب و احشام مردم بود. تعدادی از خانواده‌های چیذری هم در خانه‌های این قلعه زندگی می‌کردند. مردم از اواخر اسفند تا اوایل شهریور در این قلعه زندگی می‌کردند. بعد هوا آنقدر سرد می‌شد که مجبور به ترک قلعه می‌شدند و از آنجا می‌رفتند به مناطق گرم‌تر. قلعه درهای چوبی بلندی داشت که فقط شب‌ها بسته می‌شد. ارتفاع دیوارهای کاهگلی قلعه به ۵‌متر می‌رسید. دلیل آن هم تأمین امنیت اهالی مستقر در داخل قلعه بود.»

• قلعه‌ای که دیگر نیست
  بیش از ۵۰ سال از تخریب آخرین دیوارهای قلعه در قیطریه می‌گذرد و اهالی قدیمی شمیران، تصویر این قلعه و خانه‌هایش را در پستوهای خاطراتشان جست‌وجو می‌کنند. صالحی می‌گوید: «اواخر دوره قاجار و در دوره پهلوی قلعه هنوز سکنه‌ داشت و اهالی چیذر در آن زندگی می‌کردند. کارگران فصلی و باغدارهایی که فقط در فصل‌های گرم به شمیران می‌آمدند هم از دیگر اهالی خانه‌های قلعه بودند. شغل اغلب ساکنان قلعه، کارگری بود. اهالی این باغ مشاغل گوناگونی داشتند؛ از مقنی‌گری و نعل‌بندی و شغل‌های دیگری که امروزه همه آنها از بین رفته است.»

سال‌ها بود که دیگر دیوارهای قلعه کاربرد خود را از دست داده بود و نیازی به حفاظت از مردم در برابر راهزن و دزد و آشوبگر نداشت. دیوارها کم‌کم از بین رفتند و به جای خانه‌های کاهگلی، یکی یکی خانه‌های نو نشستند: «به مرور خانه‌های کاهگلی و فرسوده قلعه هم از بین رفتند و تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، دیگر چیزی از این قلعه باقی نمانده بود. زمین‌ها به دست دولت افتاده بود و بعد از تخریب بقایای قلعه، خانه‌های نو و بعدها آپارتمان در این محله ساخته شد. شمیران و تجریش در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی سکنه چندان زیادی نداشت و اغلب افرادی که در آن زندگی می‌کردند، کارگرانی بودند که از نقاط مختلف به اینجا آمده بودند. بعدها با گسترش منطقه، مردم هم در نقاط مختلف شمیران ساکن شدند و محله‌هایی مثل چیذر و قیطریه و دزاشیب و جاهای دیگر شکل گرفتند.»

• زندگی بیرون از دیوارهای قلعه
  «قیطریه ده کوچکی است از بخش شهرستان شمیران که سکنه آن ۵۰ تن است.» «حسینعلی رزم‌آرا» در کتاب «فرهنگ جغرافیایی ایران» این را می‌نویسد. تپه قیطریه درست در نزدیکی محله چیذر و قلعه قیطریه، پر بود از بوته‌های خار و فرصتی برای کشاورزی و باغداری در آن به چشم نمی‌خورد. درست کمی آن‌سوتر از تپه قیطریه، اطراف قلعه و محدوده‌ای که این روزها چیذر نامیده می‌شود، کشاورزی و باغداری اهالی قلعه جان گرفته بود و زمین‌های حاصلخیز بستری برای کاشت و برداشت محصولات مختلف کشاورزی بود.

با افزایش جمعیت تهران بعد از دوره قاجار، شمیران و محدوده‌هایی مثل چیذر و دزاشیب هم با افزایش جمعیت روبه‌رو بودند. کشاورزان زیادی برای کار کردن روی زمین‌ها و باغ‌های چیذر در فصل بهار و تابستان خود را به این منطقه می‌رساندند و در قلعه و خانه‌های قدیمی‌اش ســــاکن می‌شدند. بافت قدیمی محله چیذر بعد از افزایش جمعیت در این محله شکل گرفت و به مرور خانه‌ها بیرون از دیوار قلعه هم ساخته شد. یک قرن از آن روزها می‌گذرد و خانه‌های نوساز آن زمان، حالا به قدیمی‌ترین بافت شمیران و محله چیذر تبدیل شده است؛ بافتی که درست تکیه به خانه‌های نوساز محله داده و دو دسته بودن این محدوده از تهران را به رخ می‌کشد.

باغ قیطریه، با چنارهای سر به گردون سای و قنات قدیمی خود، از زیبایی‌های طبیعی همجوار قلعه قیطریه است که در دوره قاجار ابتدا متعلق به نظام‌الدوله و آصف‌الدوله بوده است. این باغ ابتدا به‌صورت جنگلی طبیعی بود و بعدها میرزا علی اصغرخان اتابک ملقب به امین السلطان، نخست وزیر ناصرالدین شاه آن را خریداری کرد. ناصرالدین شاه گرمای تهران را با اقامت در کاخ صاحبقرانیه دور می‌زد و امین السلطان برای سهولت در رفت و آمدش به صاحبقرانیه، این باغ را خریداری کرد. این روزها که نه از تپه باستانی و نه از قلعه قیطریه نشانی باقی نمانده، تنها بازمانده محدودی از باغ قیطریه در این محدوده خودنمایی می‌کند و به یکی از جاذبه‌های گردشگری این منطقه تبدیل شده است.

بیش از ۵۰ سال از تخریب آخرین دیوارهای قلعه در قیطریه می‌گذرد و اهالی قدیمی شمیران، تصویر این قلعه و خانه‌هایش را در پستوهای خاطراتشان جست‌وجو می‌کنند