به بهانه زیارت، بهای جاده‌های ایمان را پرداخته‌ایم و اکنون یادمان نیست که مسلمانیم یا که پیرو مسیح. تورات می‌خوانیم یا ودا. در راه حج گام گذاشته بودیم یا در پی 33 معبد ژاپنی بوده‌ایم.راه «سانتیاگو کومپوستلا» را پیموده‌ایم یا تا جایی آمده‌ایم که رودهای «گنگ» و «جمنا» همدیگر را ملاقات می‌کنند.
نمی‌دانیم! این‌جا، جایگاه «قبه‌الصخره» است یا کوه «جلجتا» و یا دیوار «ندبه».
چه می‌کنیم! پیامبری را زیارت می‌کنیم یا تن را به آب می‌سپاریم. چه پوشیده‌ایم! کلاه حصیری بر سر نهاده‌ایم یا لباس سفید احرام بر تن کرده‌ایم یا ردایی بر دوش سمت راست انداخته‌ایم. تنها می‌توان گفت که هستیم. شناور و بی کران...
زیارت، قدمتی دیرین دارد، اما هنوز منسوخ و کهنه نشده است. هنوز مسافر هست و معبد هست و تجربه عرفانی هست. هنوز راهی از کشمکش درونی تا آشتی هست. از سنگینی تا سبکبالی و از کثرت تا وحدت هنوز راهی هست.
سفر به‌منظور زیارت، امروز با نام جدید گردشگری زیارتی مطرح می‌شود. سفری که در همه ادیان و در همه فرهنگ‌ها، در مسیرهای دور و نزدیک و در تعداد اندک و بسیار، دیده می‌شود. در ایران که باشیم به ده بالا می‌رویم و از امامزاده‌اش در کنار چنار و چشمه‌اش یادی می‌کنیم. در هند که باشیم در محل تلاقی هر دو رودی، دعایی می‌خوانیم. در ژاپن که باشیم مداری زیارتی را طی می‌کنیم که شامل صد معبد است. در اسپانیا که باشیم در روز 25 ژوئیه به همراه هزاران نفر دیگر به زیارت یعقوب قدیس(حواری مسیح) می‌رویم. مسلمان که باشیم، آرزویمان گم‌شدن در اقیانوس کعبه است. و اگر تنها زائری باشیم، جدا از این‌که مسلمان، مسیحی و یا یهودی هستیم بیت‌المقدس را فراموش نخواهیم کرد، تا روزی که زیارتش کنیم.
امروزه یک نمونه از سفر گردشگران به مقاصد مختلف، براساس مسیرهای ویژه انجام می‌شود؛ به فرض گردشگران ایتالیایی مسیر حرکت مارکوپولو را برای سفرشان ترجیح می‌دهند و بسیارند گردشگرانی که در پی سفر در مسیر جاده ابریشم هستند.
از این میان، یکی از مسیرهای گردشگری، مسیرهای زیارتی است. از لحاظ معرفت شناسی، هنگامی که زائر در مسیر مقصد زیارتی قرار می‌گیرد، از همان لحظه اول برای رسیدن به مقصود آماده می‌شود و با ادامه مسیر به آمادگی بیشتری دست می‌یابد.
اصولا، هم در مبحث عرفان و هم در مبحث زیارت، همیشه طی طریق و رسیدن به مراحل کمال و معرفت از ارکان اصلی وجودی برای سالک و زائر به شمار می‌روند. گاهی این طی طریق باطنی(در عرفان) و گاهی ظاهری(در زیارت) است.
در ادبیات عرفانی و همچنین فولکلور بیشتر ملل، این طی طریق به گونه‌ای ذکر شده است؛ حال چه به‌صورت هفت مرحله عرفان و چه به‌صورت هفت خوان رستم.
اگر این طی طریق را در قالب سفر ببینیم، خواهیم دانست که به فرض در ژاپن دیدار از یک رشته معابد در یک مسیری دایره‌ای شکل، حتی اکنون و با استفاده از وسایل حمل‌ونقل جدید، حدود دو هفته وقت لازم دارد. زیارتی که حدود هزار سال قدمت دارد. در این مدت زائر از معابد مختلف دیدار می‌کند و مراحل رسیدن به معرفت را آهسته آهسته طی می‌کند.روزگاری نیز، سفر زیارتی سانتیاگو کومپوستلا به معنای ترک خانواده و تمامی مسئولیت‌ها به‌مدت شش ماه تا دوسال بود. سفری که پر از اتفاقات و خطرات و تهاجم‌ها و بیماری‌ها بود. در آن روزگار زائران از کومپوستلا با خود صدفی به ارمغان می‌آوردند که گواه رسیدنشان به مقصد و البته معرفت بود.
سفر حج نیز یکی از مهم‌ترین و بزرگترین رویدادهای زیارتی در دنیا محسوب می‌شود. در سفر حج زائران قبل از طواف خانه خدا، اقدامات ویژه‌ای را انجام می‌دهند و حتی قبل از رفتن به مکه به شهرهای دیگر و به جا آوردن آیین‌هایی می‌کنند تا آمادگی لازم را برای دیدار و زیارت خانه خدا به دست آورند.
با این توضیحات و با توجه به فراوانی «سفر به‌منظور زیارت» در کشورمان، می‌توانیم به مسیرهای زیارتی در ایران اشاره کنیم و یا حتی این مسیرها را تعیین کنیم.
یکی از معروفترین و پر مسافرترین این مسیرها، مسیر تهران به مشهد است. تا جایی‌که حتی در زمان شاه عباس در بخشی از این مسیر، کاروانسراهایی برای آسودگی زائران بنا شده بود و هم‌اکنون نیز زائرسراها وظیفه آن کاروانسراها را بر عهده دارند.
اگر خوب دقت کنیم متوجه می‌شویم که در همین مسیر تهران به مشهد، برای کسانی که به سفرهایی با موضوع عرفان علاقه‌مندند، ظرفیت منحصر به فردی وجود دارد. در این مسیر علاوه بر جذابیت‌های فراوان طبیعی و تاریخی که در تمامی راه دیده می‌شوند، قبل از رسیدن به سمنان، مقبره شیخ علا‌الدوله سمنانی قرار دارد. بعد از آن در بسطام به مقبره بایزید بسطامی و کمی آن طرف‌تر به آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی می‌رسیم. مقبره عطار در نیشابور و نهایتا امام رضا(ع) در مشهد، مراحل سلوک زائر را تکمیل می‌کنند. حتی می‌توان کمی بیشتر سفر کرد و از مقابر قطب‌الدین حیدر و ابوسعید ابی‌الخیر در تربت حیدریه و مقبره شیخ احمد جامی در تربت جام و... هم دیدار کرد.
علاوه بر این، مسیر زیارتی دیگر، مسیر زیارت پیامبران مدفون در ایران است. نگارنده در سفری که به‌منظور طراحی این مسیر گردشگری انجام دادم، مسیر زیر را که می‌تواند یک مسیر حتی برای خارجیان باشد را پیشنهاد می‌کنم:
از تهران حرکت به طرف سمنان و زیارت دو تن از پیامبران به نام‌های «سیم‌النبی» و «لام‌النبی». از سمنان به سمت استان گلستان و زیارت «خالد نبی» در شهرستان کلاله. ادامه مسیر از طریق کویر به سمت اصفهان و زیارت «یوشع» و «شعیا» نبی. حرکت به سمت تویسرکان و دیدار از «حیقوق» پیغمبر. در همدان می‌توان به زیارت «حکی» و «مردخای» رفت و در شهر قیدار زنجان «قیدار» نبی را زیارت کرد. در شهر قزوین چهار پیغمبر سلام و سلوم و سهولی و «القیا» خفته‌اند و نهایتا در نزدیکی ساوه می‌توان به زیارت اشموئیل نبی رفت و سفر را در تهران به اتمام رساند.
در این سفر که یک مدار شبه دایره در آن طی می‌شود، می‌توان با سفر در 40 شهر، 14 پیامبر را زیارت کرد.
یکی دیگر از مسیرهایی که به تازگی مورد بررسی قرار گرفته است، مسیر حرکت امام رضا(ع) در راه آمدنشان به ایران است.مسیرهای زیارتی بسیار دیگری هم در ایران، بین استانی، داخل استانی و حتی داخل شهری قابل طراحی است.
همانطور که اشاره شد مکان‌ها و مسیرهای زیارتی از لحاظ گردشگری بسیار اهمیت دارند و در موردشان ادبیات و فرهنگ خاصی وجود دارد. مهم این است که با فراهم کردن تاسیسات اقامتی و پذیرایی و حمل‌ونقلی، زائران بیشتری را برای سفرهایی از این قبیل ترغیب کنیم و به نحو تازه‌ای آن را اشاعه دهیم.
