از سال‌ها پیش ضعف ایران و چیرگی بیگانگان، مردم سرزمین ما و روحانیت آگاه را نگران سرنوشت ایران کرده بود. مبارزه‌های آرام در ابعاد مختلف در نهضت تحریم تنباکو شدت گرفت و به قیامی ضداستعماری و ضداستبدادی تبدیل شد.
همه شهرهای ایران علیه دربار ناصری و کمپانی رژی به‌پاخاسته بودند. در این میان شهر اصفهان جایگاه ویژه‌ای داشت. حکم میرزای شیرازی ابتدا به علمای اصفهان رسید و از آنجا سراسر ایران از مفاد حکم اطلاع یافتند.
شروع نهضت از اصفهان بی‌علت نبود؛ حضور علمای بزرگی چون مرحوم آقانجفی اصفهانی و برادرانش شیخ محمدرضا نجفی و حاج آقا نورالله نجفی و... و همراهی سایر علمای بزرگ اصفهان با آنها، زمینه مناسبی را برای شروع یک حرکت ضداستعماری و ضداستبدادی ایجاد کرده بود.
استقلال‌طلبی مردم و علمای اصفهان محدود به مبارزه سیاسی نشد؛ مقابله آگاهانه با تکاپوهای فرهنگی بیگانگان و ایجاد کارخانه‌ها و شرکت‌های تولیدی در جهت ترویج کالاهای ایرانی و بایکوت کردن کالاهای خارجی گام‌های بزرگی بود که در عرصه مقابله با تهاجم اقتصادی و فرهنگی استعمارگران برداشته شده بود.
مقابله با تحرکات فرقه ضاله بابیه و بهائیه که در اصفهان فعالیتی چشمگیر داشت، بخش دیگری از تکاپوی روحانیت بیدار اصفهان بود که خطر را به‌خوبی درک کرده و علیه آن به‌پاخاسته بود. در چنین بستری، طبیعی بود که در نهضت مشروطیت نیز، اصفهان بدرخشد.
شاخص‌ترین چهره روحانیت اصفهان در این دوره مرحوم حاج آقانورالله نجفی اصفهانی بود که در ارتباطی وثیق با مراجع نجف، نهضت مشروطیت را در اصفهان اداره و رهبری کرد.
رابطه مرحوم حاج آقا نورالله اصفهانی با عشایر بختیاری، نهضت مشروطیت را در اصفهان از امکان نظامی برای مقابله با تهدیدات برخوردار می‌کرد.
مشروطیت اصفهان یک حرکت تمام عیار با ویژگی‌های سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی بود و کمک فراوانی به موفقیت مشروطیت در ایران کرد. هرچند مشروطیت در آغاز حرکتی دینی بود، اما رفته‌رفته با نفوذ عناصر وابسته به غرب رنگ و بوی دینی نهضت در شهرهایی نظیر تهران، رشت و تبریز کم‌رنگ شد و نیروهای متدین به حاشیه رانده شدند.
این پدیده در اصفهان با تاخیر زیادی صورت گرفت و علت آن را می‌بایست در حضور پرقدرت حاج آقا نورالله جست‌وجو کرد. با فتح تهران توسط نیروهای بختیاری و گیلانی که البته مورد نظر علمای اصفهان نبود قدرت اداره کشور به دست عناصر افراطی افتاد و موج افراطی‌گری آنها اصفهان را نیز دربر گرفت.
حزب دمکرات با اهداف سکولاریستی و غربگرایانه، حاج آقا نورالله اصفهانی را تنها مانع پیشرفت امور خود در اصفهان می‌دید، لذا طرح ترور رهبر مشروطیت اصفهان توسط عوامل حزب دمکرات ریخته شد.
* رئیس موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
