قصد او در تهران‌گردی‌ها و در نوشتن این مجموعه نگاه از نزدیک به نحوه زیست تهرانی‌ها و مسائل شهری‌ریز و درشتی است که مردم هر منطقه با آن درگیر هستند.
مسائلی که از یک منطقه به منطقه دیگر تفاوت دارد و احتمالاً کلی و عمومی نیست. این مجموعه که در مورد تمام مناطق تهران نگاشته شده، هم برای خوانندگان که مشکلات و ارزش‌ها و ظرفیت‌های منطقه خود را در آن می‌بینند و هم برای مدیران شهری که مسئول حل و فصل مشکلات مردم و برنامه‌ریزی برای توسعه شهر هستند خواندنی است.
با گسترش شهر تهران در سلطنت ناصرالدین شاه و ساخت حصار ناصری و دروازه‌های آن به جای حصار قدیمی شهر، اراضی منطقه یازده امروزی در درون پایتخت قرار گرفتند. باغ‌های پرتعداد این منطقه در قسمت غربی شهر و چسبیده به محله معروف و بزرگ سنگلج بودند. بعد از پیوستن این زمین‌ها به شهر تهران، بلافاصله عده‌ای از اهالی تهران از مناطق متراکم و مرکزی شهر به آن روی آوردند و در آنجا ساکن شدند.
این محدوده در آن زمان اسم مشخصی نداشت و در نقشه تهران که در ۱۳۰۹ هجری به‌دست عبدالغفار و شاگردانش در دارالفنون کشیده شده است، نام آن محله «تابع سنگلج» ذکر شده است.
آبادانی این منطقه به حضور کامران میرزا نایب‌السلطنه، فرزند ناصرالدین شاه بازمی‌گردد. کامران میرزا بر خلاف بیشتر رجال ایران، به جای آنکه در شمال تهران سکونت کند، به غرب شهر رفت و عمارت بسیار زیبایش را در باغ بزرگی بنا کرد.
این باغ و عمارت به امیریه معروف شد. بعد از آن نیز مادرش، منیرالسلطنه، که از بانوان ناصرالدین شاه بود، در همانجا باغ و عمارت دیگری بنا نهاد که منیریه نام گرفت.
در پی حضور پسر و همسر پادشاه، تهرانی‌های زیادی به آنجا نقل مکان کردند و به این‌ترتیب، یکی از مناطق نسبتاً اعیان‌نشین تهران سر برآورد. شکل‌گیری محله شیخ هادی نیز به همین دوره می‌رسد و با سکونت شیخ هادی نجم‌آبادی در آنجا، این محله رونق گرفت.
نخستین بیمارستان خصوصی تهران در همین دوره و به دست شیخ هادی، از ثلث مال میرزاعیسی وزیر، ساخته شد. بعدها در دوره پهلوی اول بنای بیمارستان‌های فارابی و روزبه که در این منطقه واقع‌اند، گذاشته شد.
با انقراض حکومت قاجار و روی کارآمدن دودمان پهلوی، این محدوه بیش از گذشته اهمیت یافت و پس از آنکه رضا شاه تصمیم گرفت تا کاخ جدید مرمر را در آنجا بنا کند، شمار زیادی از رجال و سران و امرای ارتش در اطراف کاخ ساکن شدند و هرکدام عمارت‌های مجلل و نیمه‌مجللی برای خود ساختند. از نام‌دارترین این کسان می‌توان به محمدعلی فروغی (نخست‌وزیر)، سلیمان بهبودی، و محمد درگاهی(رئیس نظمیه) اشاره کرد. در این دوره باغ و عمارت زیبای کامران میرزا به دانشکده نظام تبدیل شد و باغ و عمارت منیریه نیز به قطعات کوچک تقسیم شد و در دست ساخت‌وساز قرار گرفت. خیابان امیریه هم پس از بازسازی و نوسازی، به بخشی از خیابان ولی‌عصر(عج) امروزی تبدیل شد.
بر اساس نقشه دارالخلافه طهران، ترسیم اگوست کرشیش به تاریخ ۱۲۷۵ هجری قمری، هیچ بخشی از منطقه ۱۱ تا اواسط دوره قاجاریه در داخل باروی شهر (باروی طهماسبی) قرار نداشت. با این حال برخی از عناصر منطقه ۱۱ به آن دوران باز می‌گردند. دروازه قزوین (محل کنونی میدان وحدت اسلامی) و مسیرهای منتهی به آن از این دست هستند. مسیر ارتباطی و بسیار با اهمیت تهران با غرب کشور در حول و حوش دروازه قزوین منطبق بر مسیر خیابان مهدخانی کنونی است. گورستان و سایر عملکردهای معمول خارج از دروازه‌های آن دوره نیز در محدوده کنونی منطقه ۱۱ قرار داشتند. بعد از گسترش شهر و ایجاد حصار ناصری، بخش‌های شرقی منطقه ۱۱ حد فاصل خیابان کارگر به سمت شرق جزئی از پیکره اصلی شهر اضافه می‌شود. این بخش تا سال‌ها دارای باغ‌هایی سرسبز و وسیع بود و خیابان ولی‌عصر(عج) فعلی تفرجگاهی برای مردم محسوب می‌شد (طرح تفصیلی منطقه ۱۱، ۱۳۸۴).
افزون‌براین، حصار ناصری هم تخریب شد و به‌جای دروازه‌های قدیمی‌اش، میدان‌های جدیدی ساخته شد. میدان باغشاه به‌جای دروازه باغشاه، میدان گمرک به‌جای دروازه‌ای به همین نام و میدان قزوین نیز به‌جای دروازه قدیم قزوین ساخته شد و بافت مسکونی در پیرامون آن شکل گرفت. با گسترش تهران، پادگان بسیار وسیع باغشاه هم در شهر قرار گرفت و اراضی جدیدی به این منطقه اضافه شد. در عصر پهلوی دوم محله‌هایی چون اسکندری و باغشاه در آن شکل گرفتند.
با آغاز سلطنت پهلوی دوم، طبقه متوسط جامعه به تدریج جای مسئولان عالی‌رتبه کشور را گرفتند و باغ‌های بزرگ به قطعات کوچک‌تری تقسیم شدند و بناهایی با معماری دوره پهلوی دوم سر برآوردند. با ساخت بنای مجلس سنا در خیابان سپه و در کنار کاخ مرمر، این محدوده به یکی از مکان‌های سیاسی مهم تهران تبدیل شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز با استقرار مجموعه ساختمان‌های ریاست جمهوری و همچنین مجمع تشخیص مصلحت نظام و از همه مهم‌تر، مجموعه بیت رهبری و مجلس خبرگان رهبری، این منطقه به مهم‌ترین منطقه تهران تبدیل شده است.
این منطقه در کنار منطقه دوازده، قطب تجاری تهران به‌شمار می‌آید. اصناف مختلفی در این منطقه مشغول به فعالیت‌اند که بخش عمده‌ای از فعالیت‌های تجاری پایتخت را تشکیل می‌دهند. از جمله آنها می‌توان به فروشگاه‌های ابزار و یراق، ماشین‌آلات صنعتی، لباس و پارچه، یونیفورم و نشان و علائم نظامی، وسایل ص و آتش‌نشانی، موتور و دوچرخه، مبلمان و تجهیزات اداری، لوازم ورزشی و ملزومات پزشکی اشاره کرد.
همچنین بسیاری از تولیدی‌های پوشاک در منطقه یازده، به‌ویژه در محور خیابان‌های جمهوری و ولی‌عصر(عج)، واقع شده‌اند.
این منطقه به لحاظ فرهنگی هم یکی از مهم‌ترین بخش‌های تهران محسوب می‌شود. قرار گرفتن مجموعه تئاتر شهر، تالار رودکی و همچنین راسته کتابفروشان خیابان انقلاب، این منطقه را به یکی از فرهنگی‌ترین نقاط پایتخت تبدیل کرده است و هر روز اهالی کتاب و اصحاب فرهنگ، به آن حوالی آمدوشد می‌کنند. وانگهی، سینماهای فراوانی در این منطقه فعالیت می‌کردند که شوربختانه بسیاری از آنها تعطیل شده‌اند یا در آستانه تعطیلی‌اند. منطقه یازده یکی از مناطق مستعد گردشگری است و سالانه تهران‌گردان فراوانی از آن دیدن می‌کنند. از اماکن گردشگری این منطقه می‌توان به موزه مقدم، موزه قرآن کریم، میدان حسن‌آباد، گل‌فروشی زعیم، عمارت انیس‌الدوله، عمارت تیمورتاش، خانه موزه حسین بهزاد اشاره کرد. این منطقه با مساحتی نزدیک به ۱۲ کیلومترمربع دارای چهار ناحیه و هفده محله است و براساس سرشماری سال ۱۳۹۵، ۳۰۸ هزار نفر در آن زندگی می‌کنند.
- مروری بر وضعیت منطقه ۱۱
سازمان فضایی منطقه ۱۱ به‌طور عمده در دوره پهلوی شکل گرفت. این منطقه سرشار از عناصر تاریخی و شهری است. در لبه شمالی این منطقه، محور آزادی قرار گرفته است که محور اصلی استخوان‌بندی فضایی شهر تهران محسوب می‌شود. در دوره پهلوی مدل توسعه قاجاری که غرب به شرق بود به توسعه به سمت شمال تغییر جهت داد. با آغاز دهه ۴۰، به تدریج خانواده‌های قدیمیمنطقه به سمت شمال جابه‌جا شدند و کاربری‌های تجاری و اداری در این منطقه افزایش پیدا کردند. این روند پس از انقلاب نیز شدت پیدا کرد. در مرز غربی منطقه بزرگراه نواب شکل گرفت و برخی از مقرهای دولتی، سیاسی و حکومتی در محدوده منطقه ۱۱ استقرار پیدا کردند. تخریب محله شهرنو نیز در این دوران صورت گرفت (طرح تفصیلی منطقه ۱۱، ۱۳۸۴).
بر این اساس با توجه به الگوی رشد شهر تهران و تغییرات آن، برای منطقه ۱۱ می‌توان ۳ مرحله رشد را در نظر گرفت. در مرحله اول، تفرجگاهی در حاشیه شهر بود. در مرحله دوم، تبدیل به منطقه‌ای اعیان‌نشین شد و در مرحله سوم با افت جایگاه سکونتی سابق تبدیل به مرکزی تجاری، اداری و سیاسی شد.
همچنین بر اساس طرح تفصیلی چشم‌انداز منطقه ۱۱ در سه ناحیه ارائه شده است. طرح تفصیلی در ناحیه جنوبی این منطقه بر افزایش تاب‌آوری و ایمنی منطقه، افزایش و بهبود خدمات عمومی آن و همچنین پایداری منطقه تأکید کرده است. براساس چشم‌انداز طرح تفصیلی، ناحیه میانی منطقه ۱۱ می‌تواند نمونه‌ای از پردیس حاکمیت معنوی در شهر معاصر باشد. همچنین بر تبدیل این ناحیه به قلب و کانون حکومتی ملی و فراملی تأکید شده است. باتوجه به موقعیت بخش شمالی منطقه، طرح تفصیلی بر ترکیب فعالیت‌های متنوع مرکز شهری با سکونت در آن تأکید کرده است. همچنین براساس طرح تفصیلی این منطقه می‌تواند از نظر شغلی پویا باشد و همچنین به‌عنوان بستری برای جریان داشتن تبادل اطلاعات و تبادلات اجتماعی فراهم شود (طرح تفصیلی منطقه ۱۱، ۱۳۸۴).
نرخ رشد جمعیت در منطقه ۱۱ در سال‌های ۵۵ تا ۷۵ به علت کاهش کاربری مسکونی و افزایش بافت تجاری، اداری و سیاسی کاهش پیدا کرد. با این حال این نرخ در سال‌های بعدی افزایش مثبت داشته است.
از مجموع ۹۰ برنامه تهران‌گردی که از تاریخ ۱۹/۰۷/۱۳۹۲ تا ۲۰/۱۲/۱۳۹۵، در روزهای جمعه انجام شد (به‌استثنای کتاب‌گردی‌های روزهای پنجشنبه)، چهار برنامه کامل به منطقه یازده اختصاص یافت. در بخشی از یازده برنامه تهران‌گردی دیگر که به مناسبت‌های هفته کتاب، روز خبرنگار، عید غدیر، هفته پژوهش، جشنواره تئاتر فجر، ماه مبارک رمضان، روز سینما، بازگشایی مدارس، ماه محرم و نوروز برگزار شد، از این منطقه هم بازدید به‌عمل آمد. همچنین در بخشی از سه تهران‌گردی، حول محورهای کودک و شهر، موقوفات و بازدید از پلاسکو، از منطقه یازده بازدید شد.
در این برنامه‌ها از بخش‌های مختلف این منطقه بازدید به‌عمل آمد که فهرست آنها در جدول زیر ذکر شده است. گفتنی است به‌دلیل اهمیت مسائل و مشکلات منطقه و همچنین ضرورت مشاهده آنها از نزدیک، در برخی از این بازدیدها، مسئولان دستگاه‌های دیگر همچون مدیران وزارت راه و شهر سازی، رئیس اداره فرهنگ و ارشاد شهر تهران، مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران، مدیرکل حوزه وزارتی سازمان میراث فرهنگی، معاون برنامه‌ریزی سازمان زیباسازی، به‌همراه شهردار منطقه و معاونان ایشان، نگارنده را همراهی می‌کردند.
نظر شما