خراسان جنوبی، سرزمین مساجد تاریخی

محمد بلبلی-همشهری آنلاین:

 خراسان‌جنوبی جاذبه‌های گردشگری فراوانی را در دل خود جای داده و مساجد قدیمی و کهن بخش قابل‌توجهی از این جاذبه‌ها را تشکیل می دهند. بخشی از این مساجد در روستاها و بخشی دیگر جزو مساجد شهری هستند. همچنین برخی از مساجد استان بسیار قدیمی است که به ثبت ملی رسیده‌اند.

معاونت میراث فرهنگی خراسان جنوبی درباره مساجد قدیمی این استان گفت: در خراسان‌جنوبی مساجد قدیمی فراوانی وجود دارد که بسیاری از آنها قابلیت جذب گردشگر را دارند و از این میان، 60 مسجد در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند.

علی شریعتی‌منش درباره قدمت مساجد تاریخی خراسان جنوبی اظهارکرد: براساس نظر کارشناسان باستان‌شناسی، قدمت مسجد کوشک و مسجد قائن که کهن‌ترین مساجد استان هستند به قرن‌های سوم و چهارم باز می‌گردد و ساخت دیگر مساجد هم به دوران سلجوقیه تا قاجاریه مربوطه می‌شود.
وی همچنین به جذابیت این مساجد برای گردشگران اشاره کرد و افزود: این مساجد کهن به واسطه معماری زیبا، کتیبه‌ها، گچ‌بری‌ها، معرق‌ها و دیگر عناصر معماری یکی از جاذبه‌های گردشگری استان محسوب می‌شوند که سالانه مورد بازدید تعداد زیادی از گردشگران قرار می‌گیرند و بسیار در کانون توجه قرار دارند.

شریعتی‌منش گفت: مسجد کوشک و جامع فردوس، مسجد جامع میان‌ده بشرویه، مسجد جامع رقه روستای رقه، مسجد جامع چهاردرخت بیرجند، مسجد جامع خوسف، مسجد جامع هندوانان درمیان، مسجد جامع سرایان، مسجد جامع افین زیرکوه و مسجد جامع دُرخش بخشی از مساجد تاریخی و قدیمی خراسان جنوبی به‌شمار می‌روند که شرایط معماری و تزئینات ویژه‌ای دارند.

این مقام مسئول ادامه داد: بسیاری از مساجد تاریخی استان خراسان جنوبی طی سال‌های گذشته با مشارکت هیئت امنای مساجد و اداره میراث فرهنگی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته اند و درحال حاضر مسجدی در استان وجود ندارد که به لحاظ مرمت، معماری و سازه‌ای، وضعیت نابسامانی داشته باشد.

وی افزود: در سال گذشته بیش از ۵ میلیارد تومان با مشارکت‌های مردمی و بخشی هم از سوی اداره میراث برای مرمت، حفظ و نگهداری 60 مسجد تاریخی استان تامین اعتبار و هزینه شده است. همچنان مرمت تعدادی از این مساجد ادامه دارد زیرا اماکن تاریخی خصوصا مساجد، هیچ‌گاه تعطیل نمی‌شوند و همواره نیاز به حفاظت و نگهداری دارند.

شریعتی‌منش درباره چگونگی مدیریت این مساجد نیز اظهارکرد: مساجد استان توسط هیئت امنایی که از سوی مردم انتخاب می‌شوند مدیریت می‌شوند زیرا ساختمان مساجد جزو موقوفات هستند.

معاونت میراث فرهنگی خراسان جنوبی درباره اعتبار محدود مساجد گفت: اعتبار سالانه مرمت مساجد بیشتر از 300 میلیون تومان نمی‌شود که این رقم هیچ‌گاه جوابگوی مخارج نگهداری از این اماکن نیست. درواقع می توان گفت که بدون کمک‌های مردمی، حفاظت و نگهداری از مساجد تاریخی امکان پذیر نیست.  

وی افزود: تعدادی از مساجد استان با قدمت بالا هم در روستاها شناسایی شده‌اند که نیازمند مرمت هستند، اما هنوز به ثبت ملی نرسیده‌اند.  

شریعتی منش یادآورشد: با ثبت ملی و تامین اعتبار موردنیاز، عملیات مرمت آنها نیز آغاز خواهد شد.

مسجد جامع قائن، مسجدی با دو قبله
اگر بخواهیم نگاهی گذرا به مساجد قدیمی استان داشته باشیم باید گفت که مسجد جامع قائن خراسان‌جنوبی یکی از بناهای کهن استان با هزارو۱۰۰سال قدمت است. این مسجد به‌عنوان بلندترین عمارت قائن نیز شناخته می‌شود و می‌توان آن را یکی از شاهکارهای معماری ایرانی - اسلامی دانست.  

یکی از ویژگی های جالب مسجدجامع قائن، وجود ۲قبله متفاوت در این مسجد است که یکی به سمت بیت‌المقدس و دیگری به سمت کعبه ساخته شده. ساخت یک ساعت آفتابی توسط استاد توحیدی در میان صحن مسجد باعث شده تا نمازگزاران بتوانند ظهر شرعی را تشخیص دهند.  

برخی هم معتقدند که این مسجد بر روی بقایای یک آتشکده ساسانی ساخته شده است و البته با توجه به زلزله‌خیزی قائن احتمال می‌رود که این مسجد بارها تخریب شده و مجدداً مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته باشد. حتی برخی هم اعتقاد دارند که از قلعه‌ کوه قائن تا دژ مرکزی شهر و مسجد جامع یک تونل زیرزمینی وجود داشته و زمانی مورد استفاده بوده است. به هرحال این بنا در سال 1316 به شماره 295 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و تحت حفاظت میراث فرهنگی قرار دارد.

از مسجد بهلگرد تا مسجد جامع هندوالان
مسجد بهلگرد هم یکی از آثار ملی ثبت شده در روستای بهلگرد بیرجند است که قدمت آن به دوران قاجاریه بازمی گردد. یکی دیگر از مساجد قدیمی استان هم مسجد پخت است که در فهرست آثار ملی ثبت شده بیرجند قرار دارد و البته قدمت آن مربوط به زندیه است. این مسجد هم در ۴۷کیلومتری جنوب غرب خوسف، روستای پخت بیرجند جای گرفته و خودنمایی می کند.

اگر بخواهیم یکی دیگر از بناهای قدیمی استان را هم معرفی کنیم، می توان به مسجد جامع علوی اشاره کرد. مسجدی که تاریخ ساخت آن به سال ۱۳۳۲ بازمی گردد و توسط آیت الله حاج سیدکاظم حائری بنا شده است. دیگر مسجد قدیمی این استان هم مسجد جامع خضری، با قدمتی بیش از 200 سال است که آن را به دوره صفویه نسبت می‌دهند. بنای اولیه این مسجد با خشت و گل ساخته شده بود ولی بعد از تخریب در زلزله ۱۳۴۷، مجددا در سال 1351 بازسازی و مرمت شد.

مسجد جامع هندوالان نیز یکی از قدیمی‌ترین بناهای مذهبی خراسان‌جنوبی به شمار می‌رود که در روستای هندوالان از توابع بخش درمیان قرارگرفته است. ازآنجا که در بنای این مسجد کتیبه‌هایی به خط کوفی مربوط به قرن پنجم یا ششم هجری قمری وجود دارد، احتمال می رود این مسجد در همین قرون ساخته شده باشد. این مسجد همچنین در سال ۱۲۳۷هجری قمری مرمت شده است.

مسجد جامع سرایان نیز با ۲شبستان زمستانی و تابستانی در این استان جای گرفته و رواق‌هایی دارد که ستون‌های مستحکمی آن را بر پا داشته‌اند. شبستان تابستانی این مسجد دارای ایوانی بلند است که گچبری‌های زیبایی دارد و محراب گچ‌بری شده‌ زیبای آن هم مزین به سوره مبارکه حمد است. علاوه بر صحن و ایوان، ۲رواق کناری نیز در ۲طرف ایوان به سبک مساجد صفوی قرار دارد.

مسجد جامع افین هم از نظر سبک معماری و نقش‌ها با مسجد جامع قائن قابل مقایسه است اما ظرافت بیشتری از مسجدجامع قائن دارد. به‌علت نبودن کتیبه و تاریخ موثق در مورد زمان ساخت، درباره قدمت این مسجد بین متخصصان اختلاف نظر وجود دارد ولی تاریخ آن را بین قرون پنجم و نهم هجری تخمین می‌زنند.