همشهری آنلاین_فرزین شیرزادی: اگر نوای این زنگ برای شما حکم سوهان روح را دارد، پیشنهاد می‌کنیم جایش را با بوق خسته‌کننده اشغال عوض کنید یا اینکه دست به دامن ملودی‌های دلخواه امروزی شوید و خودتان، بنا به سلیقه شخصی، سروصداهای تلفنی شروع این نوشته را برگزینید. چشم‌هایتان را ببندید.
این صداها باید شما را یاری کنند و به سال‌های دوردستی ببرند که هنوز پای تلفن به تهران نرسیده بود. می‌خواهیم به نخستین روزی بازگردیم که طنین زنگ تلفن توی گوش پایتخت پیچید و مایه فخرفروشی و مباهات شد. حالا، خیلی بااحتیاط، میان امواج صدا، مرغ خیال را پرواز دهید و از میان سال و سالیان بگذرید و به شهری برسید جمع و جور و ساده که سر و تهش با ۵ محله به هم می‌رسید و در انتظار ورود تلفن، زیر آفتاب نیمروز خمیازه می‌کشید؛ شهری که صدای زنگ تلفن را از کیلومترها دورتر شنیده بود و به دام چشم و همچشمی افتاده بود و در بی‌تابی و بی‌قراری شب و روز می‌گذراند.
شهر رقیب تبریز بود یا رشت یا مشهد، اما هرچه بود، پایتخت این پیشی گرفتن را برنمی‌تابید. بله، چنین بود که خیلی زود زنگ جادویی به صدا درآمد و گوشی عتیقه تلفن در پایتخت قجری لرزید... درررینگ... درررینگ... گ.
- دویدن پشت سر گراهام بل
تهران در مسیر دست یافتن به تلفن، چهارمین شهر بود و از این عقب‌ماندگی دل خوشی نداشت. به گواه تاریخ که بی‌ترحم و با خونسردی وقایع و اتفاقات را ثبت می‌کند، می‌توان گفت که تهران پس از تبریز، مشهد و رشت در سال ۱۲۸۵ خورشیدی صاحب تلفن شد. البته می‌شود این تاریخ را یکی‌ـ دو سال عقب و جلو کرد؛ اتفاق ویژه‌ای نخواهد افتاد.
پس روایتمان را چنین ادامه می‌دهیم: تبریز در سال ۱۲۸۰، یعنی ۵ سال قبل از امضای فرمان مشروطیت، به وسیله مظفرالدین‌شاه و با همت عده‌ای از رجال فعال آن دوره از جمله قاسم‌خان والی، معروف به امیرتومان، که چند سال بعد از آن به‌عنوان نخستین شهردار تبریز انتخاب شد، به نخستین مرکز تلفن در ایران دست یافت، اما روایت دیگری که می‌تواند این پازل را کامل کند، چنین است: نخستین امتیاز تلفن در ایران در اسفند ۱۲۸۰ برای مدت ۵۰ سال به شرکتی واگذار شد تا در تبریز شبکه‌ای تلفنی به شعاع ۲۴ کیلومتر بسازد. این اقدام تاریخی ۲۵ سال پس از اختراع تلفن به وسیله گراهام بل انجام گرفت.
الو... صدراعظم؟
در سال ۱۲۸۲ خورشیدی، دوست‌علی‌خان معیرالممالک امتیاز دایر کردن تلفن در تهران را از مظفرالدین‌شاه گرفت. این امتیاز دو سال قبل برای شهر تبریز صادر شده بود. تلفن تهران در آن زمان منحصر به دو رشته سیم بود که یکی به دربار و دیگری به منزل صدراعظم وصل بود. چنان که بر جریده تاریخ ثبت است، نخستین بار تلفن بین‌شهری در تهران در سال ۱۲۸۵ خورشیدی بین تهران ـ قلهک و تهران ـ تجریش کار کرد؛ میان عمارت سلطنتی وزارت جنگ در تهران و کاخ کامرانیه در شمیران و سپس بین عمارت سلطنتی تهران و مقر ییلاقی شاه که به احتمال قوی سلطنت‌آباد بود.
این اطلاعات در پرونده نخستین ارتباط بین‌شهری تهران موجود است، اما فارغ از این ثبت رسمی، باید گفت که در ایران، نخستین بار صاحب امتیاز واگن اسبی تهران و راه‌آهن حضرت عبدالعظیم از تلفن برای ارتباط مراکز واگن‌ها و قطار استفاده کرد. به عبارتی، نخستین ارتباط تلفنی بین دو ایستگاه ماشین‌دودی برقرار شد. پس از چندی، معیرالممالک و چند نفر دیگر، شرکتی به نام سهامی کل تلفن ایران را تشکیل دادند. در سال ۱۳۱۵ پای نوع خودکار تلفن به تهران باز شد و طولی نکشید که به موجب قانون ملی شدن ارتباط تلفنی در سراسر کشور (آذر ۱۳۳۱ خورشیدی)، تمامی امور مربوط به تلفن ملی به شرکتی به نام شرکت سهامی تلفن ایران محول شد.
- فقط ۳۰ نفر تلفن داشتند
بیش از یک سده قبل، تهرانی‌ها، یا به عبارت دقیق‌تر، مقامات لشکری و کشوری، وقتی می‌خواستند تلفنی خبر بگیرند یا خبر مهمی را به گوش کسی برسانند، دستگیره چوبی تلفن را می‌گرداندند و چند فرسنگ آن طرف‌تر، تلفن‌چی گوشی را برمی‌داشت؛ او می‌دانست کدام یک از تلفن‌دارها به او زنگ زده‌اند. صاحب تلفن می‌خواست با شماره ۱۰ صحبت کند. تلفن‌چی سیم‌های دو طرف را به هم وصل می‌کرد.
تلفن شماره ۱۰ زنگ می‌زد و لحظاتی بعد گفت‌وگوی تلفنی آغاز می‌شد. آن زمان، در تهران فقط ۳۰ نفر تلفن داشتند و دستگاه برقرارکننده تماس‌های تلفنی ۳۰نفره که می‌توانست ۳۰ خط تلفن را به هم وصل کند، وظیفه برقراری ارتباط میان رجال و دربایان را برعهده داشت. چندی بعد هم دستگاه ارتباطی ۱۰۰شماره‌ای وارد کشور شد و به این‌ترتیب ۷۰ خانواده دیگر در تهران صاحب تلفن شدند. آن روزها تهران، زوال قاجاریان و حوادث ناشی از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ را تجربه می‌کرد. اکنون آن دستگاه‌های ارتباطی ۳۰ و ۱۰۰ شماره‌ای در موزه پست ایران نگهداری می‌شود.
- تخلفات فراوان مؤسسات تلفنی
«ولی خان‌بابایی» در کتابی با عنوان «پست و تلگراف و تلفن» در خصوص راه‌اندازی و گسترش تلفن در ایران می‌نویسد: «نخستین خط تلفن در حدود سال ۱۳۰۵ هجری قمری راه‌اندازی شد. در سال ۱۳۱۹ ه. ق امتیاز ایجاد شبکه تلفن در تبریز و در سال‌های ۱۳۲۰ در مشهد و گیلان و در سال ۱۳۲۴ در ارومیه به اشخاص و شرکت‌ها واگذار شد. افراد و شرکت‌های ایرانی و خارجی زیادی‌درصدد کسب امتیاز تلفن تهران برآمدند، اما دوست‌محمد که با مظفرالدین‌شاه سر و سری داشت، در سال ۱۲۸۲ شمسی، امتیاز تلفن تهران و سراسر ایران را برای مدت ۶۰ سال از شاه کسب کرد.
سپس امتیاز تلفن تهران را به بلژیکی‌ها سپرد که پس از چند بار دست‌به‌دست شدن، سرانجام چند ایرانی آن را خریداری کردند. آنها با ایجاد شرکت سهامی و فروش سهام، تلفن تهران را ۲۳ سال پس از اخذ امتیاز اولیه آن در سال ۱۳۰۵ شمسی، راه‌اندازی کردند و این شرکت در سال‌های بعد شبکه تلفن شهرستان‌ها را نیز راه‌اندازی کرد. به دلیل تخلفات فراوان مؤسسات تلفنی، دولت وقت در سال ۱۳۱۰ ه. ش تصویب کرد که وزارت پست و تلگراف با گرفتن وام از بانک ملی، تمام سهام شرکت تلفن را خریداری کند...»
- ایستگاه آخر؛ موزه پست
به این‌ترتیب، کل سیستم ارتباط تلفنی کشور در اختیار وزارت پست و تلگراف و تلفن قرار گرفت و با همه تغییر و تحولاتی که طی سال‌های بعد در شبکه مخابراتی کشور به وجود آمد، سر از انبارهای این وزارتخانه در آورد و بعد هم در موزه پست وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به نمایش درآمد. حالا می‌شود به تلفنی نگاه کرد که روی میز آرام گرفته است و از فرط استفاده و در موج‌های روزمرگی به شیئی معمولی و متعارف تبدیل شده است. دیگر نه از طنین آن زنگ جادویی خبری هست و نه از آن همچشمی و رقابت روزهای نخست. زمان و گردش ثانیه‌شمار چه زود می‌تواند هر چیزی را از سکه بیندازد تا بار دیگر بی‌تابی دیگری را کوک کند. به نظر می‌رسد، داستان دنباله‌دار چنین بی‌قراری‌هایی را این روزها گوشی‌های هوشمند در فصل‌هایی پی‌درپی رقم زده باشند.
نظر شما