قدیمی‌ترین کانال‌های شبکه جمع‌آوری فاضلاب را می‌توان در آثار تمدن هندیان باستان مشاهده کرد که قدمت آن به حدود ۷۰۰۰ سال پیش بر می‌گردند. جنس کانال‌های فوق از دیواره آجری و سفالی بود که نسبت به خورندگی مقاوم بودند.
- قدیمی‌ترین سیستم فاضلاب ایران در پارسه
نخستین مردمانی که سیستم اگو یا فاضلاب را برای تخلیه آب شهری به بیرون از شهر اختراع کردند، ایرانیان بودند. آبرسانی و دفع آب در ایران باستان با روش‌های متفاوتی انجام می‌شد و در محوطه‌هایی مانند چغازنبیل (دوراونتاش)، تخت‌جمشید (پارسه) و بند مارون بهبهان شبکه‌های آبرسانی و دفع آب وجود داشته است. یکی از قدیمی‌ترین فاضلاب‌های ایران در تخت‌جمشید (پارسه) بنا شده است. آب‌های ناشی از بارش باران و نیز آب‌هایی که از کوه جاری می‌شدند از طریق ناودان‌هایی در درون سنگ‌ها به پایین می‌آمدند. در واقع، آب از کوه رحمت و صفه تخت‌جمشید (پارسه) از طریق کانال‌ها به خارج از محوطه هدایت می‌شدند. همچنین اسناد مربوط به ایجاد سیستم فاضلاب از زمان داریوش نشان می‌دهد پیش از طرح‌ریزی صفه سنگی تخت‌جمشید (پارسه)، ابتدا فاضلاب آن طراحی شده است.
- نخستین شبکه فاضلاب در تمدن ۲۵۰۰ ساله قبل از میلاد
بر اساس مطالعات باستان‌شناسان، تمدن دره سند واقع در هندوستان، دو هزار و پانصد سال قبل از میلاد نخستین تمدن جهان بود که در آن خانه‌ها به سیستم سیفون توالت مجهز و تمامی آنها در انتها به یک شبکه پیشرفته فاضلاب متصل می‌شدند. این تمدن به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شگفتی‌های معماری جهان، که در زمان اوج خود به تمدن هاراپان (Harappan Civilization) شهرت داشته جزء نخستین سکونتگاه‌های شهری بزرگ در میان قاره‌ها بوده است.
- رم؛ شهر نخستین سیستم‌های فاضلابی
کلوئکا ماکسیما (cloaca Maxima) یکی از نخستین سیستم‌های فاضلاب در پایتخت ایتالیا است، با قدمتی حتی بیشتر از ژولیوس سزار نخستین امپراتور رم. باستان‌شناسان قدمت کلوئکا ماکزیما را ۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح تخمین زده‌اند. زمانی که ژولیوس سزار خود را امپراتور رم نامید، این بنا ۶ قرن عمر داشته است. تاریخ خط لوله اصلی۱۰۰ متری فاضلاب این شهر به پادشاه پنجم رم «تارکوئینیوس پریسکاس» برمی‌گردد. دلیل احداث این شبکه، بیرون ریختن فاضلاب رمی‌های باستان نبوده بلکه زهکشی (خارج کردن از خاک) فاضلاب در نزدیک‌ترین باتلاق بوده است.
- هشتصد سال زندگی اروپاییان بدون فاضلاب!
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های ساختار بهداشتی در جوامع مسلمان، استفاده از سیستم صحیح دفع فاضلاب و احداث سرویس‌های بهداشتی مناسب در تمام منازل، حتی در دورافتاده‌ترین روستاهاست؛ اما جالب است بدانید در اروپای قرون وسطی، اصولاً احداث ساختمانی با عنوان سرویس بهداشتی، محلی از اعراب نداشت! تنها در خانه‌های اشراف و کاخ‌های سلطنتی، می‌شدیکی دو تا توالت پیدا کرد. این شرایط هشتصد سال یعنی «بین سال‌های ۵۰۰ تا ۱۵۰۰ میلادی» در اروپا ادامه داشت.
ویل دورانت، در کتاب «تاریخ تمدن» می‌نویسد: «صومعه‌ها، دژهای فئودال و خانه‌های اغنیا دارای مستراح‌هایی بودند وصل به چاه مستراح، اما اکثر خانه‌ها برای این کار محلی در حیاط سرطویله داشتند و در مواردی، یکی از این مستراح‌های طبیعی، مورد استفاده ده، دوازده خانه بود.»
موضوع سرویس بهداشتی و دفع صحیح فضولات انسانی، به این موارد ختم نمی‌شد؛ در پاریس که در قرن ۱۷ میلادی، آن را عروس شهرهای اروپایی می‌نامیدند، تا سال ۱۳۰۰ میلادی، مستراح هنوز جزو وسایل لوکس محسوب می‌شد. فرانسوی‌ها در کاسه‌هایی ادرار می‌کردند و آن را لب پنجره خانه می‌گذاشتند تا بوی وحشتناکش، آزارشان ندهد. گاهی این کاسه‌ها از فراز طبقه دوم، روی سر عابران می‌ریخت و دستمایه خنده و مسخره‌بازی اهالی محل می‌شد.
ویل‌دورانت تصریح می‌کند که پاریسی‌ها عادت داشتند محتویات کاسه را بدون نگاه کردن به اطراف، به فضای کوچه بپاشند و فقط داد بزنند: «خیس نشوی! »
نشانه‌هایی از این رفتار مبتذل را حتی می‌توان در آثار مولیر، نمایشنامه‌نویس معروف نیز دید. تا اواخر قرن ۱۳ میلادی، اروپایی‌ها اصلاً چیزی به نام توالت عمومی را نمی‌شناختند و اصولاً این مکان‌ها، در زمره اماکن تجملی محسوب می‌شد. این در حالی بود که در همان زمان، در سرزمین‌های اسلامی، تقریباً همه مساجد به آبریزگاه مجهز بودند.
وضع در اروپا آنقدر دهشتناک بود که بوی گند فضولات انسانی، فضای شهرهای بزرگ اروپا را پر می‌کرد. سفرنامه‌نویسان مسلمان که در این دوره به اروپا رفته بودند، از بوی تعفن و جوی‌های مملو از فضولات انسانی در شهرهای اروپایی، شکایت کرده‌اند.
«آلبر ماله» در کتاب تاریخ قرون وسطی، می‌نویسد: «آلودگی کوچه‌ها موجب انتشار سریع ناخوشی می‌شد. همین‌که هوا کمی گرم می‌شد، بوی عفونت همه جا را می‌گرفت؛ چنان‌که روزی فیلیپ اگوست به هوای نسیم در کنار پنجره قصر خود نشسته بود که ارابه‌ای از میان لجن گذر کرد و چنان عفونتی برخاست که حالت غش به فیلیپ دست داد.»
عجیب آنکه مردم اروپا، همزمان با دوران طلایی تمدن اسلامی، با فاضلاب‌های متعفن، همزیست و همسایه بودند و اثری از توجه به نظافت در میان آنها به چشم نمی‌خورد تا جایی که وقتی در سال ۱۵۳۱ میلادی، دولت فرانسه برای جلوگیری از شیوع بیماری‌های مسری، از مردم پاریس خواست که در خانه‌هایشان مستراح بسازند، هیچ‌کس قبول نکرد! این رویه باعث شیوع بیماری‌های واگیرداری مانند وبا، طاعون و جذام می‌شد و هر سال، هزاران اروپایی را به کام مرگ می‌فرستاد.
- تاریخچه تصفیه فاضلاب در جهان و ایران
بر خلاف روش‌های آبرسانی شهری و جمع‌آوری فاضلاب که تاریخچه‌ای نسبتاً طولانی و چند هزارساله دارند، پالایش و تصفیه فاضلاب به‌صورت امروزی خود، پیشینه تاریخی کوتاهی دارد. از نوشته‌های تاریخی، گفته‌ها و فرمان‌هایی که در اجتناب از آلوده‌سازی منبع‌های طبیعی آب و به‌ویژه رودخانه یاد شده است، می‌توان نتیجه‌گیری کرد که نیاکان ما به‌جز آگاهی از جوانب آلوده کردن منبع‌های طبیعی آب، از برخی روش‌های تصفیه فاضلاب به‌صورت طبیعی نیز به‌طور تجربی و محدود، آگاهی داشته‌اند.
نخست از حدود یکصد سال پیش که رابطه میان اثر باکتری‌ها و میکروب‌های بیماری‌زا در واگیری و شیوع بیماری‌ها آشکار شد، انسان به فکر پاکسازی آب‌های آلوده افتاد. به عبارت دیگر روش تصفیه آب و فاضلاب شهری به روش امروزی خود، بیشتر بر اثر پیشرفت علم زیست‌شناسی و پزشکی به وجود آمده است. پرداختن و توجه به این فن از آنجا آغاز شد که به تدریج برای جلوگیری از آلوده شدن منبع‌های طبیعی آب و به‌ویژه رودخانه‌ها، ورود فاضلاب به این منابع ممنوع شد. این محدودیت‌ها نیاز به تصفیه فاضلاب و تکامل روش‌های آن را ایجاب کرد. با گذشت زمان و به‌ویژه پس از جنگ جهانی دوم، در نتیجه توسعه شهرها و صنایع، خطر آلودگی محیط‌زیست و نیاز به تصفیه فاضلاب با شدت بی‌سابقه‌ای افزایش یافت و همزمان با آن روش‌های بسیاری برای تصفیه فاضلاب بررسی، پیشنهاد و به کار گرفته شد.
در تکامل روش تصفیه فاضلاب از نظر زمانی، روش‌های طبیعی تصفیه جزء قدیمی‌ترین روش‌هایی هستند که برای تصفیه به کار گرفته شده‌اند. به‌ویژه استفاده از فاضلاب برای آبیاری در کشاورزی به علت خاصیت باروری و حاصلخیزی آن، از یکصد سال پیش تاکنون در کشورهای اروپایی متداول بوده است. از ده‌ها سال پیش تاکنون دریاچه‌های تثبیت و تصفیه فاضلاب در کشورهای اروپایی مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند.
- نخستین شبکه فاضلاب در ایران
ایرانیان از نخستین مردمانی بودند که در دوران باستان سیستم‌های فاضلاب داشتند. اما سقوط وضعیت اقتصادی ایران در قرن‌های اخیر باعث شد تا اثری از شبکه فاضلاب در شهرهای ایران باقی نماند. در دوران پهلوی شبکه فاضلاب یک مسئله بسیار خصوصی بود و در میان ۳۵ میلیون نفر جمعیت کشور تنها ۲۸۰۰ شهروند دارای انشعاب فاضلاب بودند؛ به بیان دیگر تقریباً شبکه فاضلاب وجود نداشت. بعد از انقلاب طرح توزیع انشعاب شبکه فاضلاب برای نخستین بار در سراسر کشور انجام شد و تعداد انشعاب شبکه فاضلاب به بیش از ۴۸ میلیون رشته رسید.
- صاحبقرانیه قدیمی‌ترین تصفیه‌خانه را داشت
در ایران از زمان‌های بسیار دور، لجن به‌دست آمده از چاه‌های جذب‌کننده فاضلاب به‌عنوان کود کشاورزی به کار گرفته می‌شده است، ولی در تمام این روش‌ها، بیشتر تکیه بر بازیابی از مواد فاضلاب به‌عنوان کود و نه تصفیه فاضلاب بوده است.
در ایران وجود تصفیه‌خانه‌های فاضلاب پیشرفته سابقه تاریخی طولانی ندارند و تا چندی پیش محدود بوده‌اند به چند تصفیه‌خانه فاضلاب محلی در نواحی شمال تهران که قدیمی‌ترین آنها تصفیه‌خانه صاحبقرانیه است که در سال ۱۳۴۰ آغاز به کار کرده است. طبق آمار شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور، در چند دهه اخیر ده‌ها تصفیه‌خانه فاضلاب در کشور ساخته شده‌اند که بیش از یکصد عدد آنها مشغول به کار هستند. صرف‌نظر از بازده آنها در کاهش آلودگی فاضلاب و تنها از نظر جمعیت زیر پوشش، بزرگ‌ترین آنها تصفیه‌خانه‌های اصفهان هستند که قدیمی‌ترین آنها در سال ۱۳۵۴ آغاز به کار کرده است.
- شیخ بهایی معمار تصفیه فاضلاب اصفهان
قدمت تصفیه فاضلاب در ایران مربوط به سده سوم هجری در شهر اصفهان است. شیخ بهایی در گذشته برای گرم کردن حمام‌های مجاور از فعل و انفعالات بی‌هوازی، که ناشی از جمع شدن فاضلاب اصطبل در مخازن بود، استفاده می‌کرد. ایرانیان در زمان‌های بسیار دور از لجن‌های به‌دست آمده به‌عنوان کود درمصارف کشاورزی استفاده می‌کردند. آنها به‌جای تصفیه، بیشتر بر بازیابی کودی فاضلاب تأکید داشتند. تصفیه‌خانه پیشرفته در ایران سابقه طولانی ندارند و قدیمی‌ترین تصفیه‌خانه در سال ۱۳۴۵ شروع به‌کارکرد که بزرگ‌ترین آنها مربوط به تصفیه‌خانه اصفهان است.
نظر شما