مهر در مهر و جشن مهرگان

جشن مهرگان را ایرانیان بسیار گرامی می‌داشتند و آن را همپایه نوروز می‌دانستند. ایزد مهر در ایران‌زمین از سابقه چندهزار ساله برخوردار است.

در سال 1907 در «بغانه کوی» در شرق آنکارا کتیبه‌ای سفالی کشف شد که نام چهار ایزد  مورد پرستش آریایی‌های پیش از انشعاب در آن ذکر شده بود. این ایزدان عبارتند از : ایندرا، میترا، وارنا و ناساتیا.

در این کتیبه به چهار ایزد مورد پرستش آریاها پیش از انشعاب سوگند یاد شده و معاهده‌ای است که حدود 1370 سال پیش از میلاد بین دو قوم هتیت و میتانی بسته شده بود. مهر که در زبان فارسی باستان «میترا»   و در اوستایی «میثر» آمده است، در زبان پهلوی به صورت «میثر» تحول یافته و در فارسی مهر شده است.

در گاه شماری ایران‌باستان سال به دوازده ماه سی روزه تقسیم می‌شد که جمعا 360 روز بود، 5 روز باقی‌مانده را به آخر ماه هشتم می‌‌افزودند. هر روز از روزهای ماه به نامی خوانده می‌شد که مفهوم و معنی خاصی داشت و معمولا نام یکی از ایزدان و یا فرشتگان آیین ایرانیان بود. شانزدهمین روز هر ماه «مهر» نام داشت.

در روز شانزدهم مهر «روز مهر در ماه مهر»، جشن مهرگان گرفته می‌شد.در ایران باستان مهر،  ایزد دوستی، وفا و عهد و پیمان بود و آن را نماد فروغ و روشنایی می‌پنداشتند.جشن مهرگان از دوره ماد در ایران‌زمین برگزار شد. کهن‌ترین سندی که از برگزاری جشن مهرگان در دوره مادها اشاره شده است تلمود بابل و تلمود اورشلیم است. در تلمود اورشلیم چنین نوشته شده است:

«... در بابل سه عید دارند و در مدی [ماد] سه عید... اعیاد مدی، نوسردی، تریسکی و مهزکلی که نوسرد، تیرگان و مهرگان هستند.»

ایرانیان در ایران باستان فقط دو فصل داشتند؛ تابستان و زمستان. نوروز جشن آغاز تابستان و مهرگان جشن آغاز زمستان بود.هخامنشیان جشن مهرگان را با شکوه بسیار برگزار می‌کردند، چون ایزد مهر که این جشن مربوط به او بود، مقام والایی داشت و جشن مهرگان با مراسم خاصی اجرا می‌شد. مهر در کتیبه‌های هخامنشیان پنج بار تکرار شده است.

اردشیر سوم که از 359 تا 338 پ.م سلطنت کرد در کتیبه‌ای فقط از اورمزدا و بغ میثر نام برده و میثر را همطراز اورمزدا می‌داند.  از برگزاری جشن مهرگان در دوره هخامنشیان اطلاعات کمی در دست است. شاهان هخامنشی در تخت جمشید بار عام می‌دادند، لباس فاخر ارغوانی می‌پوشیدند و سران ملل و اقوام تشکیل‌دهنده امپراتوری هخامنشی با هدایای بسیار به تخت جمشید می‌آمدند و آنها را تقدیم شاه هخامنشی می‌کردند.
اشکانیان پیرو آیین مهر بودند و جشن مهرگان را با شکوه هرچه تمام‌تر می‌گرفتند و برای ایزدمهر قربانی می‌کردند.

امرا و سلاطین تابع آنها، برای پادشاهان اشکانی هدایای فراوان می‌آوردند و سنتی که خاص ایرانیان بود را اجرا می‌کردند. جشن مهرگان به حدی مورد علاقه و توجه مردم ایران‌زمین بود که در روزگار ساسانیان که پیرو آیین زرتشت بودند نیز برگزار می‌شد. هدایایی که شاهان و والیان ولایات برای شاه ساسانی می‌فرستادند عبارتند از: طرائف هر سرزمین (از هند فیل و شمشیرهای متعدد و مشک و پوست حیوانات و از سند طاووس و طوطی، از روم دیبا و فرش‌های گران)؛ معمولا وزراء و دبیران و خواص اقربای شاهنشاه جام‌های طلا و نقره مرصع به گوهر، بزرگان و اشراف لباس‌ها و عقاب‌ها و شاهین‌ها و یوزها. ایرانیان در این روز جامه‌های ارغوانی دربر می‌کردند و گردهم می‌آمدند.

در میان خوان یا سفره مهرگانی که از پارچه ارغوانی‌رنگ گسترده بودند گل «همیشه شکفته» می‌نهادند و پیرامون آن را با گل‌های دیگر آذین می‌بستند و خوراکی‌های خاص جشن مهرگان روی سفره می‌چیدند. پس از سقوط ساسانیان و تسلط تازیان جشن مهرگان بسیار مورد توجه خلفای اموی و عباسی قرار گرفت و سبب آزمندی شدید خلفای اموی و عباسی آن بود که ایرانیان در جشن مهرگان هدایایی به حکام می‌دادند. معاویه‌ابن‌ابی سفیان مقرراتی برای دادن هدایا وضع کرد که عایدات آن از 10 میلیون درهم تجاوز می‌کرد.

عمربن‌عبدالعزیز چون به خلافت رسید این رسم را ممنوع ساخت و تا زمان مأمون که دوران رواج دوباره جشن مهرگان است متروک بود.پس از آنکه سلسله‌های نیمه‌مستقل و سپس مستقل در ایران به حکومت پرداختند جشن مهرگان با شکوه فراوان برگزار می‌شد و در این دوران است که دیوان‌های شاعران فارسی زبان مملو از اشعاری در تهنیت مهرگان و توصیف آن است. رودکی شاعر بزرگ آغاز سده چهارم هجری از نخستین شاعرانی بود که درباره جشن مهرگان اشعاری سرود.

ابوریحان بیرونی از نخستین نویسندگانی است که به معرفی جشن مهرگان پرداخت  و آن را با افسانه فریدون و ضحاک ماردوش درآمیخت.