سوغاتی چی از کجا بخریم؟ | صنایع دستی استان‌های مختلف را بشناسید

به گزارش همشهری آنلاین، در سال‌های اخیر استفاده از صنایع دستی حتی کم کاربرد در دکوراسیون خانه‌های ایرانی رونق بسیاری پیدا کرده است. از گذاشتن صندوق‌های قدمی در کنج خانه‌ها گرفته تا وصل کردن انواع سبدهای حصیری روی دیوار. حتی افراد خواهان وسایل قدیمی که در گذشته استفاده شده‌اند نیز هستند. با توجه به چنین استقبالی شاید بد نباشد که صنایع دستی استان‌های مختلف را بشناسیم و در سفر آنها را بخریم یا برای سوغات در نظر بگیریم.

ترمه بافی

ترمه نوعی پارچه گران‌بهای بافته‌شده از الیاف بسیار لطیف ابریشم است که از صنایع دستی نساجی نفیس ایران است. ترمه با طرح‌های بسیار متنوعی در ایران، در یزد و کرمان بافته می شده است ولی امروزه تنها در یزد تولید می‌شود و ترمه یزد به زیبایی بسیار معروف است. برای ترمه‌بافی از ابریشم و پشم مرغوب با الیاف بلند استفاده می‌کنند. نخ‌ها بیشتر به رنگ‌های عنابی، قرمز، سبز، نارنجی و مشکی رنگرزی می‌شوند. برخی از نقش‌های متنوع ترمه بافی عبارتند از بته جقه، گل‌های شاه عباسی، بته خرقه، شاخ گوزنی، امیری، راه راه، بته سروری و بته بادامی است.

گلیم بافی

گلیم بافی در کردستان قدمتی دیرینه دارد. در میان تولیدات گلیم در این منطقه، گلیم سنه بسیار معروف است. در دوره صفویه، سنندج پایتخت کردستان و از مراکز عمده بافت گلیم در این استان بوده است. گلیم‌های سنه از نظر نقش و مرغوبیت با سایر گلیم های عشایر کردستان متفاوت است. در بافت این گلیم اوج هنر و ذوق بافنده به کار گرفته شده است و شباهت بسیاری به قالی‌های گره‌دار ایرانی دارد. نوع دیگری از گلیم‌های استان مربوط به قبایل سنجابی و جاف است. این گلیم‌ها با الهام از آویزه‌های زربافت و قلاب دوزی شده در دوره صفویه بافته می‌شود.

سبدبافی

سبد بافی از صنایع دستی یزد است. در بیشه زارها و کوهستان های شهرستان مهریز درختچه ای خودرو به نام بادام کوهی می روید. شاخه های این درختچه بسیار نرم و ترد و قابل انعطاف است. از این رو آن را در بافت انواع سبد به کار می برند. هرچند که از شاخه های نازک درخت انار نیز در سبد بافی می‌توان استفاده کرد. سبدهایی که بزرگ‌تر بافته می‌شود برای جمع‌آوری محصولات باغی و استفاده کشاورزان است. علاوه بر سبد انواع وسایل و لوازم زینتی یا کاربردی نیز توسط هنرمندان یزدی بافته می‌شود.

میناکاری

میناکاری هنر اصفهان است. سابقه این هنر به زمان اشکانیان و ساسانیان می رسد. رواج صنعت میناکاری در اصفهان از دوران پهلوی و حدود ۱۳۱۰ شمسی است. مینا شفافیت خود را از اکسید قلع به دست می آورد. میناکاری روی مس انجام می شود. ابتدا آن چیزی را که می خواهند میناکاری کنند به وسیله مسگر متخصص به شکل لازم درمی‌آورند و استاد مینا کار ۳ الی ۴ بار به آن لعاب می‌زند. سپس شیء را در کوره با ۷۰۰ درجه حرارت می‌دهند تا رنگ لعابش ثابت شود. بعد روی آن با رنگ‌های گوناگون نقاشی می‌شود.

رشتی دوزی

قلاب دوزی رشت که به رشتی دوزی معروف است یکی از هنرهای اصیل بانوان شهر رشت در حال حاضر است. رشتی دوزی همان تزیین پارچه‌های ارزنده‌ ضخیم از طریق رودوزی است. در این صنایع دستی زمینه‌ پارچه را به وسیله‌ نخ‌های ابریشمین تزیین می‌کنند. در این کار روی پارچه‌های ضخیم، نقش‌های زیبایی را با نخ ابریشمین و وسیله‌ای که قلاب نام دارد می‌دوزند. رشتی دوزی در حال حاضر برای تزئین سجاده، جا قرآنی، لبه پرده، زیرلیوانی، رویه میز، رویه کوسن، رویه دمپایی زنانه، کفش زنانه و بقچه سوزنی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

صندوق بولاکی

صندوق بولاکی یکی از صنایع دستی زیبای استان گیلان است. صندوق بولاکی، نوعی صندوق زیبا و پر نقش و نگار است که در تجارت با روس‌ها و در زمان امپراتوری تزارها به گیلان راه پیدا کرده است. مهاجرانی که با این اشیا وارد رشت می‌شدند، در کاروانسرایی به نام «شالچی» اطراق می‌کردند و برای امرار معاش به ساخت این صندوق مبادرت می‌ورزیدند، چون اغلب مهاجران از هشترخان می‌آمدند این نوع از صندوق به «صندوق هشترخانی» نیز معروف شد. در این صندوق انواع لباس‌ها و ظروف نگهداری می‌شد. صندوق بولاکی از صورت کاربردی خود در شهرها خارج شده بیشتر جنبه تزئینی گرفته است.

شیشه درمه بافی

شیشه درمه بافی تولیدات بافته شده تمام پشمی در عشایر ایل قشقایی است که وسایلی مانند خورجین و جاجیم را شامل می‌شود. در چله کشی این دست بافته از تارهای دو رنگ تیره و روشن که دارای تاب زیاد هستند استفاده می‌شود. برای بافت یک گلوله نخ چله‌ای رنگ تیره و یک گلوله نخ چله‌ای رنگ روشن انتخاب و دو سر نخ به یکدیگر گره زده می‌شود و گره بر روی تیرک افقی پایین دار قرار می‌گیرد. گلوله نخ تیره از رو  و گلوله نخ روشن از زیر روی دار چله کشیده می‌شود.

هگبه

هگبه از صنایع دستی استان ایلام است. هگبه از موهای تابیده شده بزهای نر تهیه می شود. هگبه از ظروف جابه جایی و بارگیری غلات و اسباب زندگی عشایری و روستایی است که قدمت بافت و بهره‌گیری از آن به ویژه در ایلام به بیش از ۵۰۰۰ سال می‌رسد. موی بز نر به دلیل ضخامت و خاصیت کش‌سان بودنش هنگام بافت بسیار محکم است و چون این ظرف بر گرده‌ چهارپایان و به ویژه اسب و قاطر انداخته می شود و ظرفیت آن برای هر گونه بار متفاوت است استحکام آن مهم است. زنان موی بزهای نر را جدا کرده و پس از شانه زدن، با دوکی مخصوص هگبه را می‌بافند.

قفل سازی

صنعت قفل‌سازی در چالشتر استان چهارمحال و بختیاری رواج دارد. برای ساخت قفل از آهن، مس، برنج، طلا، نقره، فولاد و آلیاژهای آن استفاده می‌کنند. هنر قفل‌سازی آمیخته با هنرهای قلمزنی، طلاکوبی، نقره‌کوبی و منبت‌کاری روی فلزات است. قفل‌های چالشتری برای تزئین نیز کاربرد دارد و امروزه در کمتر جایی دیده می‌شود که برای امنیت و حفاظت استفاده شود، زیرا قفل‌های در بازارهای مختلف جای آن را گرفته است. استادان چالشتری مانندعبدالله ریاحی چالشتری، احمد نیکزاد چالشتری  و محمدتقی رنجبر از جمله افرادی هستند که در ساخت قفل‌های چالشتری از مهارت بسیار بالایی برخوردار بودند و توانستند تحولی بزرگ را در این صنعت خلق و ایجاد کنند.

هاون

هاون از صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان است. هاوَن یا هَوَنگ ظرفی سنگی یا فلزی است که در آن ادویه و تخم گیاهان را با دسته‌ای می‌کوبند و می‌سایند. معمولا این هاون‌ها از آهن ساخته می شدند و دارای اشکال گوناگون بودند. ولی امروزه نقش آن در آشپزخانه‌ها به دلیل رواج آسیاب‌های برقی رنگ باخته است. این در حالی است که در گذشته حتی برای خرد کردن برخی تنقلات هم از هاون استفاده می‌شد. این ابزار سنگی از دو قطعه سنگ تشکیل شده است که با ظرافت تمام تراش می‌خورد. در حال حاضر افرادی در سیستان و بلوچستان به این شغل مشغول هستند.

کمه دوزی

کمه دوزی یکی از دوخت‌های تزیینی و سنتی هرمزگان است. در کمه‌دوزی پارچه‌ای را دور دایره‌ای که به آن «کمان» می‌گویند می‌پیچند. سپس دور دایره را محکم با طناب می‌بندند تا مانند دف شود، با این تفاوت که به جای دف که دور آن پوست است، دور این کمان، پارچه قرار دارد. بعد از این‌که پارچه روی کمان محکم شد، روی آن نقاشی می‌کشند. سپس پارچه را از کمان جدا می‌کنند. گاهی نقاشی از خود پارچه هم بریده و استفاده می‌شود. این دوخت دارای تاریخچه مشخصی نیست، ولی از دوره صفوی در هرمزگان رواج پیدا کرد.

سواس‌بافی

سواس‌بافی از صنایع دستی استان هرمزگان است. سواس پاپوش قدیمی و خیلی محکم است که از درخت نخل ساخته می شود و در برابر تیغ درختان مقاومت زیادی دارد. هرمزگانی‌ها با استفاده از رشته‌هایی که در برگ درخت خرمای وحشی وجود دارد، نوعی این پای‌افزار (پاپوش) را می بافند که توسط برخی از مردم منطقه همچنان مورد استفاده قرار می‌گیرد. استان هرمزگان، مهم‌ترین مرکز سواس‌بافی در ایران است. بافنده سواس، برگ درخت را می‌برد وبا برگ‌های درخت خرما طناب‌های کوچک و بزرگی که با گویش محلی (چیلک) گفته می‌شود، می‌بافد. با سنگ طناب‌های بافته‌شده را می‌کوبد تا نرم شوند تا پاپوش راحت تری تولید شود.

سُپ بافی

یکی از صنایع دستی رایج در جنوب کشور و به ویژه لارستان، «سُپ بافی» است که از شاخه‌های هنر حصیر بافی محسوب می‌شود. مردم روستای چاه نهر از توابع شهرستان لارستان در سپ بافی شناخته شده هستند. در سپ بافی از برگ درخت «نخل» استفاده می‌شود. تولیدکنندگان مقداری نی را برش می‌دهند و سپس با رنگ‌های قرمز و سبز، رنگ‌آمیزی می‌کنند. سپ در اندازه‌های کوچک، متوسط و بزرگ تولید می‌شد. از سپ معمولا برای نگهداری نان‌های محلی استفاده می‌شود که بین گردشگران هم خریدار دارد.

ملیله کاری 

ملیله کاری از صنایع دستی زنجان است. ملیله کاری در ایران به دوره هخامنشیان  بر می گردد.  سابقه ملیله‌کاری در زنجان هم از قرن سیزدهم هجری است به طوری‌که فردریک ریچارد مستشرق اروپایی، در سفر نامه خود نوشته است که «شهر زنجان، شهر کوچکی است نقره و ملیله‌کاری این شهر پر زرق و برق است». ملیله کاری تا قبل از دوره پهلوی، به عنوان هنر دستی و بومی زنجان فقط در این شهر معمول بوده، اما در زمان حکومت رضاخان با مهاجرت تعدادی از هنرمندان این شهر به تهران و اصفهان در سایر نقاط کشور نیز رواج یافت.

خولک بافی

خولک صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان است. در این استان از نوعی نی که به اسم محلی (توت یا توتک) شناخته شده است، از برگ های سبز و تازه آن برای خوراک گاو و از ساقه نازک و بلند آن در صنعت خولک بافی استفاده می‌شود. به وسیله دستگاه بافت خولک و گلوله های سنگی تراش خورده به عنوان دوک و مقداری نخ پنبه ای که به دور سنگ پیچیده شده است خولک بافته می‌شود. حاشیه نشین های هامون ابتدا خولک را از دریاچه تامین می‌کنند. پرده خولکی برای تزتین ساختمان‌ها در قسمت بیرونی پنجره و درهای ورودی که نقش اساسی در جلوگیری حشرات دارند استفاده می‌شود.

وریس بافی

وریس بافی هنر دیرینه عشایر چهارمحال و بختیاری است. پشم مهمترین مواد اولیه برای بافت وریس است. وریس نوارهای پهن به عرض۵ تا ۱۵ سانتیمتر هستند، که کاربرد اصلی آن برای استقرار بهون یا سیاه چادر است. در چهارمحال و بختیاری روش بافت وریس به صورت کارتی بافی یا دوال بافی است. یعنی دار به طول دلخواه را روی زمین چله کشی می‌کنند و همزمان از صفحات چهارگوش چرمی یا فلزی که دوال نام دارد، نخ‌های تار را عبور می‌دهند. بافنده پس از انجام مراحل فوق بافت را آغاز می کند. رنگ‌های به کار رفته در وریس معمولا ۵رنگ است.

حوله بافی

حوله بافی از صنایع دستی روستای خراشاد بیرجند در استان خراسان جنوبی است که به عنوان روستای حوله بافی کشور ثبت ملی شد. حوله بافی با انواع پارچه های سنتی پنبه ای یا ابریشمی انجام می شود. رشته حوله بافی دارای قدمت تاریخی بسیار طولانی در این منطقه است و نقش مهمی در خودکفایی مردم به ویژه زنان روستا دارد. کارگاه های بسیاری در این روستا درزمینه حوله بافی فعالیت دارند. حوله های بافته شده زنان این روستا علاوه بر مشتریان زیاد داخلی، در خارج از کشور نیز علاقه مندان و مشتریانی دارد که به اقتصاد اهالی روستای خراشاد کمک بسیاری کرده است.

پشتی قشقایی

پشتی از صنایع دستی ایل قشقایی کهگیلویه و بویراحمد است که در رنگ ها و طرح های مختلف بافته می شود. پشتی قشقایی به شکل مربع تولید می شود و از نقوش مختلفی که در انواع قالی، گلیم و جاجیم دیده می شود تا نقوش پرندگان و حیوانات اهلی و وحشی نظیر بزکوهی، پلنگ و  شیر استفاده می شود. پشتی را ممکن است به صورت تکی برای تکیه زدن استفاده کنند و ممکن است دوعدد از آن را درکنار هم ببافند و به صورت مبل یا صندلی استفاده کنند. این پشتی ها نرم و راحت هستند، زیرا ابر مخصوصی داخل آن قرار داده می شود که قابل بیرون آوردن و شست و شو است.

مفرشو

مفشو یا مفرشو یکی از صنایع دستی استان کرمان است. مفشو نام کیسه ای سنتی و زیبا است که امروز انواع جدید آن به عنوان کیف موبایل استفاده می شود. جایگاه مفرشو از گذشته  تا امروز در تمام خانه های شهری و روستایی این استان محفوظ است. برای دوختن آن پارچه‌ای را به صورت دایره می‌برند و بعد قطعه پارچه دیگری که عرض آن حدود ۲۰ سانتی‌متر است انتخاب می کنند، سپس آنها را به هم می‌دوزند؛ آستر می‌کشند و بالای آن را سجاف می‌گذارند و بند می‌کشند. از مفرشو برای نگهداری وسایل استفاده می شود.

چیخ

چیخ صنایع دستی استان کرمانشاه است. از چیخ برای حصار کشی در داخل سیاه چادر استفاده می شود. زنان عشایر با بافت نی و نخ چیخ را تولید می کنند. و سپس وقتی سیاه چادر را بر پا می کنند فضای داخل آن را به وسیله چیخ تزیین می کنند. اگر چیخ را برای جدا کردن مهمانسرا در چادر استفاده کنند، ظرافت بیشتری در بافت به خرج می دهند به طوری که از نخ های رنگی متنوع استفاده می کنند. برای بافت که باید نی توسط زنان و دختران جمع آوری شود، سپس تعدادی سنگ برای پیچیدن تار و پود به دور چیخ، مهیا و با تبحر بافته می شود.

نقره‌کاری 

نقره کاری از صنایع دستی شیراز است که از گذشته در این استان رواج داشته است به طوری که ظروف بسیار ارزشمندی به وسیله هنرمندان نقره‌کار ساخته می‌شود. قدمت این صنعت در ایران به ۷۰۰۰ هزار سال پیش باز می گردد که در شیراز طرفداران فراوانی  دارد. طرح‌های نقره‌کاری شیراز منحصر به فرد هستند. نقوشی مانند گل نرگس، زنبق، پنج پر، عنبر بو و گل سرخ را روی ظروف نقره‌کاری می شود. این آثار زیبا در فروشگاه‌های شیراز به ویژه در مغازه‌های موجود در سرای بشیر، بازار وکیل و آرامگاه حافظ شیراز به گردشگران ارائه می شود.

قالی

قالی‌های لرستان از صنایع دستی این استان محسوب می‌شود. این قالی‌ها در بازارهای همدان، اراک، اصفهان و کرمانشاه نیز عرضه می‌شود. طرح‌های ساده و زیبا از ویژگی‌های این قالی‌ها است. این طرح‌ها در سبک‌های هندسی و شاخه شکسته بافته می شوند. روش‌های بافت و طرح های قالی در میان تیره‌های متعدد لرستانی‌ها تقریبا یکسان است و فرش‌های آنها اغلب با رنگ‌های طبیعی و به صورت ضخیم بافته می‌شوند. تار و پود این فرش‌ها از مخلوط پشم‌های گوسفند و بز است.

لوده بافی

لوده سبد بزرگی است که برای محل میوه استفاده و در نجف آباد اصفهان به عنوان یکی از صنایع دستی بافته می‌شود. از درخت ارغوان برای لوده بافی استفاده می‌شود. ارغوان درختچه ای است که ترکه های قهوه ای و برگ‌های سبز و گرد کوچک دارد. ابتدا برگ‌ها را از ترکه‌ها جدا می‌کنند و با کمی آب به ترکه‌ها انعطاف می‌دهند تا  لوده یعنی همان سبدهای بزرگ آماده شود. لوده‌ها چنان بافته می‌شوند که استحکام دارند و از نظر زیبایی نیز شکل هندسی متفاوتی دارد که بر زیبایی آن افزوده است.

کلاه کرکی

کلاه کرکی از صنایع دستی خراسان شمالی است. کلاه کرکی در رنگ‌های مختلف بافته می‌شود. این هنر از هنرهای دستی خاص و کهن شهرستان‌های گرمه و جاجرم در استان خراسان شمالی است که ماده اولیه آن کرک بز است. ابتدا پوست خریداری شده با آب و پودر صابون شسته می‌شود. پوست شسته شده را برای خشک شدن یک شبانه روز زیر خاکستر مدفون می‌کنند. کرک پشم را برای تولید نخ با دست جدا و با کمک چرخ ریسندگی نخ مورد نیاز برای بافت کلاه کرکی را آماده می‌کنند. مراحل بافت آن هم توسط پنج عدد میل چوبی انجام می‌شود.

پخل بافی

در خراسان نوعی از سبدبافی رواج دارد که به زمان محلی به آن پخل بافی می گویند. مواد اولیه آن از ساقه گندم تهیه می‌شود. هنگام برداشت گندم، خوشه‌ گندم را با ساقه آن درو می کنند و قسمت بند خوشه را که دارای دانه‌های گندم است جدا می‌کنند. قسمت بدون بند هم برای بافت سبد به کار می‌رود. پوست رویی ساقه را می کنند و ساقه‌ها را به مدت ۴۸ ساعت در آب قرار می‌دهند تانرم و آماده برای بافت شود. این هنر در حال منسوخ شدن است و افراد مسن با آن آشنا هستند. از مهم ترین مراکز پخل بافی می‌توان به بخش خضری شهرستان قاینات اشاره کرد.

بهون

بهون از صنایع دستی عشایر استان خوزستان و برای استفاده در چادر عشایری است. بختیاری‌ها ابتدا موی بز را با قیچی می‌چینند. سپس آن را تمیز و کرک را از آن جدا می‌کنند. علت جدا کردن کرک از موی بز آن است که صورتی که موی بز از بیدزدگی مصون بماند سال‌ها دوام خواهد داشت. موی بز را پس از چیدن و جدا کردن کرک، می‌ریسند. پس از آماده شدن نخ، آن را دولا می‌کنند و بسته به مورد استفاده و نیاز، در روی زمین به درازای مورد دلخواه چله کشی می‌کنند. پس از آماده شدن به تعداد مورد نیاز آنها را کنار هم می‌گذارند و می‌دوزند.

احرامی بافی

احرامی‌بافی یکی از رشته‌های بومی استان خوزستان است که قدمت آن به زمان پیدایش نساجی سنتی برمی‌گردد. احرامی درواقع زیر اندازی شبیه گلیم است که از آن به عنوان سجاده نماز استفاده می‌شود. مواد اولیه برای احرامی بافی پشم و پنبه است. در بافت احرامی از نقشه استفاده نمی‌شود و طرح‌ها، نقشه‌ها و رنگ‌بندی را بافنده ایجاد می‌کند. که بیشتر این طرح‌ها به شکل لوزی است. از مهم‌ترین مراکز بافت احرامی شوشتر، دزفول، بهبهان، سوسنگرد و مسجد سلیمان است.

گمج

گمج از صنایع دستی رشت و نوعی دیگ و ظرف گلی لعابدار است که ته آن گرد و مخصوص پخت خورشت است. گیلانی‌ها هنوز از این وسیله برای طبخ غذا استفاده می‌کنند. به ویژه اینکه در بین خانواده های روستایی جایگاه ویژه ای دارد، زیرا معتقدند که طبخ غذا در آن مطبوع تر است. بهترین گمج را در جیرده و روستاهای حومه شفت نظیر خرطوم می‌سازند. سفالگران و کوزه گران منطقه، که در پخت لعاب مهارت دارند، رنگ سبز روی آن را معمولاً از مخلوط پودر شیشه با سرب به دست می‌آورند. گمج بین گردشگران هم طرفدار دارد.

سفال و سرامیک‌سازی

محصولات سرامیک و سفال آذربایجان شرقی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به طوری که کارگاه های مختلفی به این کار اشتغال دارند. «زنوز» و «تبریز» از مهم‌ترین شهرهایی هستند که سرامیک را تولید می‌کنند. استادکاران سرامیک «زنوز» از نوع خاک مرغوب استفاده می‌کنند. علاوه بر این شهرها شبستر هم در صنعت سفالگری دارای سابقه‌ای طولانی است و تولیدات سفال آن در سراسر آذربایجان و کشور توزیع می‌شود. در این استان هنرجویان بسیاری در این زمینه آموزش می‌بینند و بسیاری از محصولات تولیدی این استان به جاهای دیگر نیز صادر می‌شود.

مروار بافی قم

مروار بافی همان بافت حصیر است که در استان قم کاربرد دارد. مروار یک نوع چوب به شکل ترکه و رنگ آن زرد است. زمانی که روغن جلا می‌خورد به رنگ طلایی درمی‌آید. مروار در اطراف تهران، ملایرو کرج به عمل می‌آید. برای تهیه ابتدا مروار را از طول به سه یا چهار قسمت تقسیم می کنند و پس از تمیز کردن در آب جوش می‌گذارند و سپس لایه رویی آن را می‌گیرند. درنهایت مروار را به شکل سبد، ظروف و مبل می بافند. این مروارها سوغات قم نیز محسوب می‌شود.

سوزن‌دوزی

سوزن‌دوزی در بخش ممقان غرب تبریز از دیرباز رواج دارد. این‌ هنر توسط زنان و دختران خانه‌دار انجام می‌شود. مواد اولیه برای سوزن دوزی شامل نخ‌ ابریشم رنگین و پارچه‌ متقال است. در حال حاضر از این‌ هنر برای تهیه زیر لیوانی، کمربند، کفش، جلیقه و نوعی‌ رومیزی استفاده می‌شود. در سال‌های اخیر با توجه به درآمد اندکی که از سوزن‌دوزی حاصل می‌شد، به تدریج علاقه به این هنر کاهش یافت، ولی با تلاش سازمان صنایع دستی، صنعت سوزن‌دوزی دوباره رونق یافته است. به جای ماده اولیه سوزن‌دوزی که در گذشته ابریشم طبیعی بود، امروزه از ابریشم مصنوعی استفاده می‌شود.