به‌طوری که ایران در حال حاضر در صدر کشورهای منطقه در حوزه نانو فناوری قرار گرفته است. با این حال فناوری نانو مانند هر فناوری جدید دیگر دارای پیامدها و مشکلاتی برای سلامتی و ایمنی انسان‌ها‌است که خوشبختانه توجه به آن نیز در دستور کار نهادهای ذی‌ربط همچون ستاد ویژه توسعه فناوی نانو، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و مؤسسه استاندارد قرار گرفته است.
تولیدات داخلی و واردات محصولاتی که بر پایه این فناوری ساخته شده یا از این فناوری در جهت ارتقای کیفیت کمک گرفته‌اند در حال افزایش است و استانداردسازی برای جلوگیری از مخاطرات احتمالی آنها ضروری به‌نظر می‌رسد.
دکتر علی بیت‌اللهی، مدیر کارگروه زیرساخت‌های توسعه فناوری نانوی ستاد ویژه توسعه فناوری نانو کشور در گفت‌وگو با همشهری از استانداردسازی محصولات نانو خبر می‌دهد.
همچنین دکتر قهرمانی، عضو کمیته نانوی وزارت بهداشت می‌گوید: ضوابط کاربرد صحیح محصولات نانو در وزارت بهداشت در حال انجام است تا نگرانی در مورد خطرات احتمالی استفاده از محصولات نانو رفع شود.
بیماری‌های نانویی
مهندس احمد روشنی، مسئول طرح بررسی آسیب‌های فناوری نانو بر سلامت انسان در پژوهشگاه نفت نیز به همشهری می‌گوید: اثرات نانومواد ساخته شده برخلاف نانومواد طبیعی بر سلامت انسان و محیط‌زیست شناخته نشده و در ابهام قرار دارد.
به گفته وی، بررسی اثرات سوء نانومواد مهندسی بر سلامت انسان بسیار مهم است زیرا به‌علت تجاری شدن و کاربردهای متنوع و فراوان آنها در زمینه‌های مختلف از جمله استفاده در محصولات آرایشی، بهداشتی، داروسازی، هوا فضا، بسته بندی غیرالکترواستاتیک، رنگ‌سازی، سطوح خودشوی، تصفیه آب، پارچه‌های ضد‌چروک و ضد‌لک، طی فرایندهای تولید، انتقال و مصرف می‌تواند در منابع طبیعی هوا، آب و خاک انتشار یابد و از طریق تماس‌های استنشاقی، پوستی، خوراکی وارد بدن شود و بر سلامت انسان اثر سوء بگذارد.
وی می‌افزاید: زمانی که عناصر به‌اندازه نانو درمی‌آیند خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و رفتاری آنها به‌شدت تغییر می‌کند، به عبارت دیگر وقتی اندازه آنها در مقیاس 10 به توان منهای 9 قرار می‌گیرد حدود 70مرتبه کوچک‌تر از سلول قرمز خون و هم‌اندازه قطر DNA می‌شود.
این نانوذرات می‌توانند از طریق تنفس و پوست وارد بدن شوند و در مسیر خود به سمت مغز التهاب ریوی، بیماری‌های دستگاه تنفسی نظیر فیبروسیس، سیلیکوسیس، آنتراکوسیس و تنش اکسیداتیو، مسمومیت ژنی، تولید سایتوکین، شیموکین، تومور و سرطان ایجاد نمایند.
به گفته وی هر اندازه ذرات کوچک‌تر شود بر مسمومیت زایی آن افزوده می‌شود و دیگر پارامترهای فیزیک و شیمیایی نانوذرات مانند شکل، ترکیب شیمیایی، شیمی سطح، مساحت سطح، واکنش‌پذیری و تجمع‌پذیری، هریک به‌نحوی در ایجاد و شدت مسمومیت نقش مهمی ایفا می‌کند.
مهندس روشنی می‌افزاید: انسان از طرق مختلف تماس می‌تواند تحت‌تأثیر نانوذرات قرار گیرد از جمله تماس‌های شغلی، رها‌سازی عمدی و غیرعمدی نانومواد به محیط‌زیست، محصولات مصرفی آرایشی و بهداشتی و محصولات پزشکی و درمانی. به اعتقاد وی، مطالعات نشان داده برخلاف ذرات درشت، نانوذرات بسیار متحرک هستند و به‌راحتی می‌توانند درصورت تنفس، حدود 35درصد در اعماق ریه‌ها رسوب کرده و در خون نفوذ کنند و توسط آنها به تمام بدن منتقل شوند و در بافت ارگان‌های بدن مانند مغز، قلب، کبد، مغز استخوان، تخمدان و ماهیچه‌ها جذب شوند.
نانوذرات تنفس شده می‌توانند هم از طریق سیکل گردش خون و هم از طریق اکسیون عصب بویایی به لب‌های بویایی در مغز برسند و استرس‌های اکسیداتیو ایجاد نمایند.
نانوذرات بلعیده شده می‌توانند درون سیستم لنفاتیک جذب شوند و از طریق جریان خون به بافت‌های روده برسند و توسط پلیپ‌های روده Peyers Plaques جذب شوند.
حتی نانوذرات می‌توانند از طریق منافذ رویش مو به بخش‌های عمیق‌تر پوست نفوذ کنند و به جریان خون وارد شوند حتی مقدار ناچیز نانوذرات برای سلول‌های کبد انسان سمی است.
مهندس روشنی تصریح می‌کند: در حال حاضر هیچ‌گونه استانداردی که توسط سازمان‌ها و نهادهای دولتی برای مواد نانو ارائه شده باشد، وجود ندارد.
در حالی که فناوری نانو و تولید نانوذرات به سرعت توسعه می‌یابد لذا به تبع آن استانداردهای مختلفی در امر تماس ایمن برای انواع این مواد مورد نیاز است.
اطمینان از سلامت محصولات نانو
دکتر علی بیت‌اللهی، مدیر کارگروه زیرساخت‌های توسعه فناوری نانو به همشهری می‌گوید: استانداردسازی نانو فناوری در 3 کمیته متناظر با کمیته بین‌المللی استاندارد نانو فناوری در ایزو (ISO/TC229) با همکاری مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی در حال انجام است.
این کمیته‌ها در حوزه استانداردسازی ادبیات نانو فناوری، اندازه‌گیری و تعیین خواص و محیط‌زیست و ایمنی و بهداشت محصولات نانو فعالیت می‌کنند.
به گفته دکتر بیت‌اللهی با توجه به اینکه ایران دارای عضویت و صاحب حق رای در کمیته استاندارد جهانی نانو فناوری ایزو است، فعالیت‌های مربوط به استانداردسازی را با جدیت آغاز کرده و هم‌اکنون دارای یک طرح مصوب در کمیته مذکور است.
کمیته استانداردسازی ستاد نانو در نظر دارد از طریق مکانیسم‌های تشویقی و حمایتی از فعالیت‌های تحقیقاتی اساتید، دانشمندان، محققان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی در 3 حوزه فعالیت‌های کمیته‌های 3گانه حمایت نماید زیرا تدوین استانداردها نقش تعیین کننده‌ای در توسعه تمامی فناوری‌ها از جمله نانو دارد و اطمینان از سلامت آنها در به کار‌گیری این محصولات را برای کار فراهم می‌کند.
مدیر کمیته استاندارد نانو فناوری ضمن اشاره به این موضوع، می‌افزاید: بحث استاندارد نانو در دنیا بسیار جدید است و ایران فعالانه در کمیته بین‌المللی ایزو در کنار چند کشور پیشرفته در بخش نانو حضور دارد لذا می‌توان گفت ایران با یک برنامه‌ریزی جامع در راستای استانداردسازی نانو گام‌بر‌می‌دارد ولی هنوز تا تحقق کامل آن سیر طولانی در پیش دارد. به گفته بیت‌اللهی، تدوین استانداردهای ملی در حوزه نانو در کشور با استفاده از تحقیقات و تجارب داخلی و بین‌المللی می‌تواند اطمینان از سلامت و ایمنی محصولات وارداتی و تولید داخل در حوزه نانو را افزایش دهد؛
بنابراین همزمان با توسعه دستاوردهای صنعتی و بهداشتی و پزشکی فناوری نانو در کشور، سلامت و ایمنی آن نیز برای مصرف‌کننده تضمین شود.
وزارت بهداشت و سازمان محیط‌زیست در این بخش همکاری خوب و نزدیکی با ستاد توسعه نانو فناوری و مؤسسه استاندارد کشور دارد و ما امیدواریم طی چند سال آینده هماهنگ با دنیا بتوانیم به استانداردهای ملی فناوری نانو دست یابیم.
کمیته نانوی وزارت بهداشت
دکتر حسین قهرمانی، عضو کمیته نانوی وزارت بهداشت و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران در گفت‌وگو با همشهری اظهار می‌دارد: از حدود 2 سال پیش طرح‌هایی در زمینه بررسی مخاطرات محصولات نانو تعریف و انجام شده که هنوز به نتیجه نهایی نرسیده است.
به‌دلیل اهمیت این موضوع حتی بحث ایمنی و سلامت محصولات نانو در نقشه جامع علمی کشور نیز لحاظ شده است.
دکتر قهرمانی ضمن اشاره به این مسئله می‌گوید: یکی از اهدافی که باید روی آن کار بیشتری انجام شود، تحقیق و پژوهش در زمینه اثرات سوء احتمالی ترکیبات و فرآورده‌های نانو بر سلامت انسان و محیط‌زیست است.
وی یاد‌آور می‌شود: شاید این تصور پیش آید که ما دیر شروع کرده‌ایم اما باید محصولی وجود می‌داشت تا روی آن تحقیقی صورت گیرد و عوارض آن بررسی شود.
بنابر این در نبود فرآورده نانویی، مطالعه آن غیرممکن بود. با این حال از زمانی که در ایران این محصولات تولید شد تحقیقات ایمنی زیستی و انسانی آن نیز آغاز شد.
عضو کمیته نانوی وزارت بهداشت اضافه می‌کند: در حال حاضر ضوابط استفاده صحیح از محصولات نانو در وزارت بهداشت در حال تدوین است و امیدواریم طی یک سال آینده این ضوابط تعیین شود البته با توجه به تجربیاتی که در مورد نبود ضوابط در استفاده از برخی فرآورده‌های دیگر در کشور وجود دارد می‌توان اذعان کرد که کار در بخش نانو جلوتر از برخی بخش‌های قدیمی‌تر است
استاندارد بی‌استاندارد
مهندس سعید توجهی، مدیر فروشگاه نانو فناوری در ایران می‌گوید: نانو فناوری بسیار جوان است و برجسته کردن جنبه‌های منفی که هنوز ثابت نشده درست نیست.
با این حال باید همگام با سرمایه‌گذاری در بخش توسعه این فناوری، در زمینه مسائل و مخاطرات احتمالی آن نیز کارهایی انجام شود.
البته با توجه به اینکه هنوز استانداردسازی در بخش فناوری نانو در جهان وجود ندارد کار در این زمینه مشکل به‌نظر می‌رسد.
به گفته مهندس توجهی، حتی در کشورهای پیشرو در عرصه نانو نیز محصولاتی را که تجاری‌سازی و وارد بازار مصرف بین‌المللی کرده‌اند، هنوز مورد بررسی و تحقیق قرار نداده‌اند.
بنابر این طرح مشکلات ایمنی نانو با توجه به این فضا دور از انصاف است.
