نظام آموزشی هر کشور به عنوان یک نظام پویا و هدفمند، در تولید و رشد علمی نقش بسزا و سازنده‌ای را ایفا می‌کند و در صدد افزایش تولید دانش می‌باشد. در عصر دانش و نوآوری که منبع اصلی رقابت اقتصاد جهانی است نظام آموزشی هر کشور در تلاش است تا دانش تولید شده را در جهت افزایش نوآوری بر عهده گیرید. [آشنایی با روز پژوهش]
از آنجا که دانش‌آموزان منبع اصلی تولید دانش هستند و اصلی‌ترین دارایی‌ها به شمار می‌آیند، می‌بایست به شیوه مناسب بر دانش آنها مدیریت شود و تلاش کرد دارایی‌های نهفته در ذهن آنها کشف شود تا این گنج به دارایی‌های با ارزشی تبدیل گردد.
برای کسب دانش صرفاً آموزش و حضور فیزیکی در مکان‌های آموزشی مهم نیست بلکه پژوهش و تحقیق هم می‌تواند بر علم و دانش بیافزاید.
پژوهش عامل مهمی در تولید دانش، دانایی و پیشرفت جامعه انسانی است و میزان پژوهش‌های انجام شده در هرجامعه شاخص توسعه یافتگی آن جامعه به حساب می‌آید. [آشنایی با شاخص توسعه انسانی]
هدف تحقیق، کشف و گسترش دانش و در حقیقت راهی برای جستجوی آگاهی است. با تحقیق کردن است که به عرصه‌های جدید علم ودانش می‌توان پا نهاد و وارد عرصه‌های ناشناخته شد.
تاسیس مدرسه نظامیه بغداد توسط خواجه نظام الملک و دارلفنون که در آنها به تربیت پژوهشگر می‌پرداختند و وجود دانشمندانی چون ملاصدرا، شیخ بهایی، گویای دیرینه بودن تاریخ پژوهش ایرانیان است.
ولی در حال حاضر این طور به نظر می‌رسد که پژوهش نه تنها در کلیه مقاطع تحصیلی نادیده گرفته می‌شود بلکه در دانشگاه‌ها و آموزش عالی هم نقش کمرنگی دارد و تحقیق به معنای واقعی صورت نمی‌گیرد.
سؤال این است که جایگاه پژوهش در نظام آموزشی ما چگونه است؟ و چه موانعی بر سر راه آن قرار دارد؟
ما به دنبال یادگیری مادام العمر هستیم، که خود مسیری جدید در رسالت تعلیم وتربیت و آموزش مدارس است.
علم یک کالای رایگان نیست که به طور طبیعی فراهم شود. علم کشف شخصی است، علم تنها به ذهن آماده خطور می‌کند و با تفکر، تفحص، کشف و تحقیق به وجود می‌آید. آموزش و پژوهش به هم پیوسته‌اند و به تولید علم می‌پردازند.
با نهادینه کردن پژوهش در برنامه آموزش دانش‌آموزان از همان سالهای اولیه تحصیل زمینه برای رشد و شکوفایی، بروز خلاقیت و نوآوری در نوجوانی و بزرگسالی فراهم می‌شود.
توجه به پژوهش در دوران تحصیل منجر به تقویت، روحیه کنجکاوی و خلاقیت در کودکان می‌شود [چطور اعتماد به نفس کودک را تقویت کنیم] و میل به دانستن در آنها افزایش می‌یابد و به کشف محیط اطراف خود می‌پردازند. به آنها چگونه اندیشیدن و چگونه فکر کردن می‌آموزند و روحیه همکاری و مشورت در آنها تقویت می‌شود.
یادگیری بحث تحقیق صرفاً مخصوص دوران دانشگاه نمی‌باشد بلکه در هرمرحله‌ای از تدریس می‌بایست این امر جدی گرفته شود.
در این راستا عوامل زیادی در نهادینه کردن پژوهش در برنامه آموزشی دانش‌آموزان از همان ابتدای شروع به یادگیری دخیل هستند که در زیر به بررسی آنها می‌پردازیم:
- نظام آموزشی و نهادینه کردن تحقیق و پژوهش در برنامه درسی
یکی از عوامل مهم در درگیرکردن دانش آموزان در امر تحقیق وپژوهش، توجه صاحب نظران و کارشناسان برنامه درسی است.
از موثرترین کارها نهادینه کردن پژوهش و تحقیق در برنامه درسی در کلیه مقاطع تحصیلی بر اساس اهداف و نیازهای هر مقطع می‌باشد. زمانی که این امر یک بحث ضروری در کنار کلیه دروس در نظام آموزشی مورد توجه باشد، جدی گرفته می‌شود و دانش آموزان از همان سالهای ابتدایی با این مفهوم براساس نیاز و توانایی‌هایشان آشنا می‌شوند و به مرور این مفهوم در آنها درونی می‌شود و به تبحر لازم در این زمینه دست خواهند یافت.
- نهادینه کردن تحقیق و پژوهش در محتواهای درسی
محتوای درسی باید به گونه‌ای باشد که انگیزه به تحقیق و پژوهش را در دانش آموزان برانگیزد. علاوه بر قراردادن مفاهیم کلی در هر درس، فعالیت‌هایی بعد از هر مبحث درسی تهیه گردد تا منجر به کنجکاوی دانش آموزان شود و آنها را به تحقیق سوق دهد.
- نقش مدارس
نقش مهمی در نهادینه کردن تحقیق و پژوهش دارند و می‌توانند موجبات شکوفایی جامعه را فراهم کنند.
مدارس که برای برطرف کردن نیاز دانش آموزان به یادگیری به وجود آمده اند، می‌بایست تمام تلاش خود را در جهت رشد یادگیری آنها معطوف نمایند. فراهم آوردن شرایط مناسب برای پژوهش و بها دادن به کارهای تحقیق، در تقویت امر پژوهش، امری ضروری است.
مدیران خلاق مدارس می‌بایست کلیه منابع و امکاناتی که برای این کار نیاز است محیا کنند، کتابخانه‌های خود را غنی و آزمایشکاه‌های خود را مجهز نمایند. با توجه به این امر که امروزه کتابخانه‌ها جای خود را به کتابخانه‌های دیجیتالی داده اند و امکان دستیابی به آنها از طریق شبکه امکان‌پذیر است، تا حد الامکان این نیاز را در محیط مدارس فراهم نمایند.
- نقش معلم
مهمترین و حساس‌ترین نقش را در نهادینه کردن امر پژوهش به عهده دارد. براساس اهداف آموزشی، ویژگی‌های دانش آموزان، نیازها و علاقه‌مندی آنها و امکاناتی که برعهده دارد، تدریس خود را به سمتی سوق دهد که منجربه حس کنجکاوی در شاگردان شود.
تدریس او به گونه‌ای باشد که با پرسیدن سؤالات متنوع، زمینه را برای کسب اطلاعات بیشتر و کسب دانش فراتر فراهم کند. پرسش‌ها باید متناسب با اهداف آموزشی هر پایه و نیاز دانش آموزان باشد.
معلم در ابتدا باید شیوه و مراحل تحقیق کردن را آموزش دهد و سپس بعد از بررسی میزان اطلاعات شاگردان در مورد موضوع مورد نظرکه می‌بایست براساس اهداف، نیازها و علاقه دانش آموزان باشد، به بحث و گفتگو با آنها بپردازد و با ایجاد چالش فکری به منظور دستیابی به اطلاعات بیشتر از آنها خواسته شود در یک مدت زمان معین به تحقیق بپردازند در این صورت آنها قدرت حل مساله مطرح شده را پیدا می‌کنند و به دنبال راه حل و جمع‌آوری اطلاعات می‌پردازند.
با ارائه کارهای پژوهشی به دانش‌آموزان میزان توانایی علمی، خلاقیت، صبر و شکیبایی را می‌توان سنجید.کارهای پژوهشی را می‌توان به صورت گروهی ارائه داد تا روحیه کارجمعی و همکاری در آنها رشد یابد. در این حالت بچه‌ها در داخل گروه به تبادل فکر واندیشه می‌پردازند.
در این راستا توصیه می‌شود:
- نظام آموزشی به امر پژوهش بها دهد.
- مدیران، مسولان و معلمان توجه کافی به امر تحقیق داشته باشند.
- مدیران یا مناطق آموزشی فضایی را برای چاپ تحقیقات دانش آموزان فراهم کنند.
- فراهم کردن امکانات لازم برای تحقیق و در اختیار قرار دادن آنها.
- تجهیز کتابخانه‌ها و توسعه سایت‌های آموزشی مدارس.
- معلمان را از نقش پژوهش آگاه کرده و آموزش‌های لازم در این زمینه داده شود.
- دانش آموزان با شیوه صحیح تحقیق کردن آشنا شوند.
- مدیران، محلی را برای نگهداری اطلاعات، مطالب و تحقیقات بچه‌ها فراهم کنند.
- با تهیه فهرستی از تحقیقات انجام شده امکان دسترسی دانش‌آموزان سال بعد، فراهم شود.
- توجه به تحقیقات دانش آموزان هرچند ساده و کوتاه باشد.
در نتیجه توجه به پژوهش در کلیه مقاطع تحصیلی امری ضروریست که در صورت نهادینه شدن این امر می‌توانیم در مقاطع دانشگاهی عدم آشنایی دانشجویان با امر تحقیق و پژوهش را برطرف کرد و افراد محقق را در جامعه علم‌آموز خود تربیت کنیم.
*کارشناس ارشد برنامه‌ریزی آموزشی
