از قبیل آلودگی‌های بیولوژیک (شامل انواع باکتری‌ها و ویروس‌ها و انگل‌ها و قارچ‌های بیماری‌زا، نسوج و ضایعات پاتولوژیک و ...)، مواد شیمیایی توکسیک و یا کارسینوژن (ماننداتیدیوم بروماید، فنل و ...) و آلودگی‌های رادیو اکتیو (رادیو ایزوتوپ‌هایی که جهت تشخیص و یا درمان به کار گرفته می‌شوند) دارند که هر کدام به تنهایی می‌توانند تهدیدی جدی برای محیط زیست و جوامع بشری به شمار آیند، با توجه به اهمیت ویژه آلودگی‌های رادیو اکتیو و جدی گرفته شدن آن از طرف سازمان‌های مربوطه آلودگی‌های مختلف به طور جدی کنترل می‌شوند و معمولاً این آلودگی‌ها در محیط منتشر نمی‌شوند، مگر این که سهل‌انگاری و یا اختلالی در جمع‌آوری آنها روی دهد.
سال‌های متمادی زباله‌های عفونی بیمارستانی از دغدغه‌های فکری متخصصین علوم پزشکی و بهداشتی کشور بود، ولی هنوز بسترسازی لازم انجام نشده بود و انعکاسی در افکار عمومی جامعه نداشت. خوشبختانه در سال‌های اخیر این بستر بوجود آمده است و مسئولین بهداشتی و حفاظت محیط و مدیریت شهری بویژه در کلان‌شهر تهران موضوع دفع مناسب زباله‌های بیمارستانی را در برنامه خویش قرار داده‌اند و سمینارهای متعددی در این مورد از طرف سازمان‌های مربوطه برای این موضوع پراهمیت برگزار شده است.
براساس آمارهای بین‌المللی، به طور متوسط روزانه در بیمارستان‌ها به ازای هر بیمار 5/1-1 کیلوگرم زباله تولید می‌شود که با توجه به مراکز متعدد درمانی در شهرهای بزرگ، میزان معتنابهی زباله را شامل خواهد شد که در کنار انبوه زباله‌های دیگر شهری معضل بزرگی را بر جوامع شهری تحمیل می‌کند.
همانطور که می‌دانیم در شهر تهران در کنار بیمارستان‌های متعدد و هزاران مطب پزشکی که روزانه پذیرای هزاران بیمار در سطح شهر هستند صدها آزمایشگاه، رادیولوژی، درمانگاه‌های اورژانس و ... نیز مشغول به کار هستند که براساس مطالعات انجام شده چیزی حدود 70 تن در هر روز زباله‌های عفونی و بیمارستانی تولید می‌کنند که حاوی عناصر بسیار خطرناک بیماری‌زا از جمله ویروس‌های ایدز، هپاتیت و ... یا انواع انگل‌ها، میکروب‌های خطرناک و ... هستند و هر از چند گاهی به دلیل آلودگی آب‌های زیرزمینی و سطحی به فاضلاب‌های شهری و یا شیرابه محل‌های دفن زباله احتمال بروز اپیدمی‌های مختلفی وجود دارد. اهمیت حفظ محیط زیست و بهداشت جوامع شهری ایجاب می‌کند که زباله‌های بیمارستانی و مراکز بهداشتی درمانی دیگر، جدای از سایر زباله‌های شهری دفع شوند.
ولی کدام روش و تکنولوژی برای این کار مناسب است و با ساختار اجتماعی، فرهنگی و اکولوژیکی ما مناسبت دارد؟ کدام روش کارآیی مطلوب دارد و از نظر اقتصادی مقرون به صرفه است؟
پر واضح است که روش‌های سنتی دفع زباله نمی‌توانند در جوامع امروزی و شهرهای کلانی مانند تهران از کارآیی لازم برخوردار شوند. در روش‌های سنتی معمولاً زباله‌ها از محل تولید جمع‌آوری شده و به محل‌های دیگری در خارج از شهر منتقل می‌شوند و در آنجا دفع می‌شوند.
اگر فرض بر این باشد که زباله‌های بیمارستانی جداگانه جمع‌آوری و در محلی جداگانه دفن شوند و یا حتی قبل از دفن سوزانده شوند، باز هم می‌توان تصور کرد که این زباله‌ها قبل از این که بی‌خطر شوند همانند یک بمب میکروبی متحرک در شهر به حرکت در می‌آیند و مسیرهایی را طی می‌کنند و احتمال نشت شیرابه‌های آن و ریزش زباله‌ها به جای خود باقی است.
باید به این موضوع این را نیز اضافه کرد که افراد سودجویی اقدام به زباله دزدی و بازیافت می‌کنند و مواد پلاستیکی و ... را از زباله‌ها جدا کرده و به وسایل بازیافت شده تبدیل کرده و وارد بازار می‌کنند. برای این افراد زباله‌های بیمارستانی فرقی با زباله‌های دیگر ندارد و این عمل را در این مورد نیز اعمال می‌کنند.
امروزه دفع زباله‌های پزشکی به صنعتی تبدیل شده است که روش‌های متنوعی را ارائه می‌کنند. صنایع زباله‌های پزشکی طیف گسترده‌ای از استراتژی‌ها و تکنولوژی‌های دفع زباله‌های پزشکی را شامل می‌شود که براساس اندازه و منشأ زباله‌های تولید شده انعطاف‌پذیری نیز دارند.
این روش‌ها قابلیت اجرایی در محل تولید زباله‌ها و یا خارج از آن محل را دارند. این استراتژی‌ها براساس تفاوت‌های منطقه‌ای و تفاوت‌های مقررات دولتی در مناطق مختلف تغییر می‌کنند.
در بسیاری از کشورهای توسعه یافته اروپا و آمریکا مقررات بسیار محدودکننده‌ای در مورد دفع زباله‌های پزشکی وجود دارد و دفع این زباله‌ها باید به نوعی انجام شود که استانداردهای آلودگی هوا، آب و خاک و فضاهای سبز در استراتژی دفع زباله کاملاً لحاظ شده باشد.
علاوه بر این برای دفع زباله‌های پزشکی، بسته به حجم زباله‌های تولید شده، فضای قابل دسترس، در دسترس بودن و ظرفیت تسهیلاتی مثل آب و برق و فاضلاب، نیروی کار و مسائل مالی می‌توان در مورد روش‌های مناسب دفع در محل تصمیم گرفت و یا از روش‌های دفع خارج از محل استفاده نمود و زباله‌ها را به محل دفع منتقل کرد.
سازمان بهداشت جهانی در مورد روش‌های دفع زباله‌های بیمارستانی، معیارهایی اساسی را ارائه می‌کند که بسیار حائز اهمیت هستند. براساس این معیارها بازیافت این زباله‌ها ممنوع هستند و روشی برای دفع مناسب است که علاوه بر میکروب‌زدایی کامل، شکل ظاهری زباله‌ها را نیز طوری تغییر دهد که قابل شناسایی نباشند و امکان بازیافت آنها وجود نداشته است.
یکی از روش‌هایی که در گذشته بسیار مطرح بود، سوزاندن زباله‌ها است. سوزاندن به مثابه یک تکنیک با سابقه، توانایی خود را در دفع توأم زباله‌های پزشکی و زباله‌های دیگر بیمارستانی شامل زباله‌های پاتولوژیک (مانند بخش‌هایی از بدن و بافت‌ها) زباله‌های با منشأ شیمی درمانی و زباله‌های جامد وسایل مراقبت‌های بهداشتی به اثبات رسانده است.
دفع توأم همه انواع زباله‌های پزشکی با یک وسیله در محل تولید و یا خارج از محل از نقاط قوت این روش محسوب می‌شود. وقتی عمل در درجه حرارت بالایی انجام گیرد زباله سوز با کارآیی بیشتری موجب کشته شدن عوامل بیولوژیک بیماری‌زا می‌شود. زباله‌سوزها به طور قابل ملاحظه‌ای موجب کاهش 90درصدحجم زباله‌ها می‌شوند بنابراین فضای بسیار کمی نیز برای دفع بقایای آن مورد نیاز می‌باشد.تغییر فیزیکی حاصل از سوزاندن موجب می شود که دیگر نیازی به چرخ کردن یا آسیاب کردن زباله ها نباشد.
اگر بهترین زباله‌ها سوزها با تکنولوژی‌های جدید کنترل آلودگی هوا مجهز شوند، ذرات ریز، فلزات سنگین و گازهای آلی مانند دی‌اکسین‌ها و فوران‌ها با کارآیی خوب جذب می‌شوند. با این حال با بودن تکنولوژی‌های مدرن، زباله‌سوزهای موجود مانند یک تکنولوژی عتیقه رخ می‌نمایند.
کارآیی احتراق می‌تواند متغیر باشد و کمترین کارآیی موقعی دیده می‌شود که بطور متناوب زباله‌هایی مرطوب مانند قوطی‌های حاوی مایعات، وارد زباله‌سوز شود که منجر به انباشته شدن مواد غیرقابل اشتعال در زباله‌سوز خواهد شد. مقرراتی را باید در مورد این مواد اعمال نمود به این صورت که این مواد مجدداً به محفظه احتراق برگردانده شوند و این عمل بارها تکرار شود تا آنها نیز بسوزند، گاهی مواد نسوخته با بزرگی زباله می‌تواند در ارتباط باشد.
از معایب عمده زباله سوزها تولید آلودگی‌های زیست محیطی بسیار خطرناکی مانند دی‌اکسین‌ها و فوران است که کنوانسیون‌های بین‌المللی مقرراتی را ناظر بر عدم تولید آنها وضع کرده است که ایران نیز رعایت این مقررات را ملتزم شده و امضا نموده است. یکی دیگر از معایب آن هزینه نصب و نگهداری بسیار گران آنها است که می‌تواند مشکل آفرین باشد؛ به طوری که طبق گفته محمد جواد محمدی‌زاده، معاونت خدمات شهری شهرداری تهران در روزنامه همشهری روز دوشنبه 10 مرداد ماه 1384 برای نصب یک زباله‌سوز مرکزی برای شهر تهران 35 میلیون دلار اعتبار لازم است. این زباله‌سوزها به فیلترهایی مجهز هستند که به طور مرتب باید تعویض شوند که بسیار گران تمام می‌شود.
باید به این هزینه‌ها هزینه‌های حمل و نقل زباله‌ها به محل زباله‌سوز مرکزی نیز افزوده شود که خود می‌تواند رقم بسیار قابل توجهی باشد و در عین حال خطر انتشار آلودگی‌های میکروبی را در حین حمل زباله‌ها به محل سوزاندن را نیز به همراه دارد. در آمریکا، ژاپن و برخی کشورهای اروپایی بر مبنای مقررات جدید حفاظت محیط زیست (بویژه در آمریکا براساس بخشنامه‌های آژانس حفاظت محیط آمریکا EPA) در مورد زباله‌سوزها و زباله‌های پزشکی، اغلب مراکز زباله‌سوزی تعطیل گردیدند و از نظر اقتصادی تشخیص داده شد که هزینه نگهداری زباله‌سوزها و به‌روز کردن آنها مقرون به صرفه نیست و باید روش دیگری جایگزین آنها گردد.
در حال حاضر تکنولوژی‌هایی مطرح است که استانداردهای حفاظت محیط زیست را در حد بسیار مطلوبی دارند و از نظر اقتصادی نیز بسیار مقرون به صرفه هستند و زباله‌سوزها در کنار آنها به مثابه یک تکنولوژی عهد عتیق رخ می‌نمایند.
امروزه براساس استانداردهای بهداشت و مدیریت شهری سالم سیستم‌هایی مورد تأیید هستند که در محل تولید زباله عفونی یعنی در بیمارستان‌ها و مراکز درمانی طی فرآیندی که آسیبی به محیط نرساند عمل سالم‌سازی را در مورد آنها اعمال کند.
براساس قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی، سالم‌سازی زباله‌های ویژه مانند زباله‌های بیمارستانی و صنعتی به عهده تولید‌کنندگان آنهاست و این یک روش درست و منطقی است و در بسیاری از کشورهای توسعه یافته جهان اعمال می‌گردد. شهرداری بر مبنای قانون مؤظف به جمع‌آوری زباله‌های شهری و خانگی معمولی است و وظیفه‌ای در قبال زباله‌های بیمارستانی ندارد و اگر هم بخواهد در این جهت نیز خدماتی ارائه دهد باید هزینه آن را از مراکز درمانی و بیمارستانی دریافت نماید و بسیار پسندیده خواهد بود که مطابق استانداردهای بهداشت محیط کشور به این امر مبادرت نماید و دنبال تکنولوژی‌هایی باشد که تأییدیه‌های زیست محیطی جهانی را دارند.
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به عنوان متولی امور بیمارستان‌های کشور در سال 83 برنامه‌هایی را در این جهت شروع نمودند ولی به دلیل کمبود اعتبار مالی لازم برای این امر پیشرفت چندانی هنوز حاصل نشده است.
در سال جاری به همت اداره کل سلامت محیط و کار وزارت بهداشت کارگاهی دو روزه در ارتباط با روش‌های دفع زباله‌های بیمارستانی برگزار گردید. تأکید این کارگاه بر روش‌های غیرزباله‌سوز استوار بود و در آن معاونین و مسئولان بهداشتی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور، برخی اساتید صاحب نظر و شرکت‌های ارائه‌کننده تکنولوژی‌های دفع زباله‌های بیمارستانی حضور داشتند. بنا به گفته دکتر علی اصغر فرشاد، مدیر کل اداره سلامت محیط و کار وزارت بهداشت سیستم‌های غیرزباله‌سوز برای ما اولویت دارند.
در این کارگاه روش‌های متنوعی ارائه شدند که هر کدام از نقاط قوت و نقاط ضعفی برخوردار بودند. ولی در کل برخی سیستم‌ها انتخاب شدند تا به عنوان مرحله آزمایشی در برخی بیمارستان‌ها عمل نمایند. یکی از این روش‌ها که در آمریکا و برخی کشورهای اروپایی به کار گرفته شده است سیستمی است که به صورت سیار عمل می‌کند و زباله‌های بیمارستانی را در همان محل تولید غیرعفونی می‌کند.
فرآیند میکروب‌کشی این دستگاه به تأیید مراکز ذیصلاح آمریکایی و اروپایی در حد استریلیزاسیون و تأییدیه بسیار قوی از آژانس حفاظت محیط آمریکا EPA و دپارتمان‌های بهداشت محیط ایالت‌های مختلف آمریکا را دارد و در برخی ایالت‌ها مانند کالیفرنیا که از نظر حفظ محیط استانداردهای بالایی را اعمال می‌کنند فقط این سیستم مجوز کار گرفته است. این سیستم در هر ساعت می‌تواند 1500-1200 کیلو زباله را غیرعفونی نماید.
فرآیند به صورت کاملاً اتوماتیک صورت می‌گیرد و همه مراحل کار توسط کامپیوتر کنترل می‌گردد. در این سیستم شناساگرهایی تعبیه شده است که اگر احیاناً به طور اشتباهی زباله‌های آلوده به مواد رادیو اکتیو وارد سیستم شوند؛ علائم هشداردهنده‌ای به کار می‌افتد و تا زباله رادیواکتیو از دستگاه خارج نشود دستگاه به کار نمی‌افتد.
بر روی این سیستم ژنراتور برق و مخزن آبی نصب شده است که سیستم به طور خودکفا عمل نماید. در این سیستم 80-70 درصد حجم زباله‌ها نیز کاهش می‌یابد و در نهایت زباله‌ها به شکلی در می‌آیند که اصلاً قابل شناسایی نخواهد بود و حتی می‌توان حجم زباله را با پرس نمودن نهایی کاهش بیشتری دارد. این مزیت کاهش حجم می‌تواند معیار بسیار قابل توجهی باشد. هم اکنون شهرهای شمالی ایران در استان‌های مازندران و گیلان با مشکل کمبود مکان دفن زباله روبه‌رو هستند و اگر زباله‌های بیمارستانی به عنوان بخشی از زباله‌های این استان‌ها با این روش دفع شوند علاوه بر رفع معضل عفونی بودن آنها کمکی به رفع معضل کمبود جا نیز شده است.
براساس برآوردهایی 10 دستگاه به راحتی می‌توانند کل استان تهران پوشش بدهند و زباله‌های بیمارستانی همه مراکز درمانی استان را در همان محل تولید غیرعفونی کنند. قیمت ده دستگاه کمتر از یک سوم سرمایه‌ای است که به گفته معاون شهردار تهران برای نصب زباله‌سوز مرکزی لازم است.
یعنی با سرمایه‌ای کمتر از یک سوم قیمت زباله‌سوز، می‌توان کل زباله‌های بیمارستانی تهران بزرگ را با روشی کاملاً سازگار با محیط زیست و مطابق با بالاترین استانداردهای جهانی غیرعفونی نمود. در حال حاضر تکنولوژی زباله‌سوز در جهان در حال کنار گذاشته شدن است و انتخاب آن برای تهران اصلاً مقرون به صرفه نیست و علاوه بر آن منطقی هم نیست که با این وسعت آلودگی‌های هوا و محیط در تهران با راه‌اندازی زباله سوزها مشکلی نیز به آن بیفزاییم.
دبیر انجمن ویروس‌شناسی
