نکته‌ای که در دبیری این دوره باید دید، ادامه خط‌مشی سیاست‌های دوره قبل است. به گفته مسافر آستانه این جشنواره در پی برنامه‌ریزی گسترده‌ای که در جشنواره بیست و ششم طراحی و اجرا شد و در این دوره سعی شده است که ساختار کلی جشنواره قبلی رعایت شود. منتها با تغییراتی که بنا به تجربیات سال گذشته به دست آمده است. با دبیر امسال جشنواره تئاتر فجر به گفت‌وگو نشستیم و با او درباره سیاست‌ها و البته جایگاه تئاتر ایران حرف زدیم.
- نگاهی به بخش‌های جشنواره نشان می‌دهد که شما ادامه دهنده راه جشنواره قبلی هستید. این اتفاق نادری در سیاست‌های دبیر جشنواره‌های ماست. معمولا هر دبیری اندیشه‌های نفر قبلی را نفی می‌کند و خودش برنامه‌های جدیدی را می‌ریزد. بر چه اساسی تصمیم گرفتید که دنباله‌رو سیاست‌های جشنواره قبلی باشید؟
برنامه‌ریزی که در جشنواره قبلی صورت گرفته بود، برنامه دقیق و علمی بود. این برنامه نشان می‌داد که ظرف تئاتر ایران، اجازه برگزاری برنامه‌ای به این گستردگی را دارد. هرچند که آن برنامه با آن گستردگی در اجرا با مشکلاتی مواجه شد. ما سعی کردیم که در این جشنواره مشکلات اجرایی را مرتفع کنیم. با اینکه معتقدم گستردگی جشنواره تئاتر در شهر تهران کار درستی است اما به‌دلیل اینکه در طول سال برای این کار برنامه‌سازی و فرهنگ‌سازی نمی‌شود، فعلا در این دوره، تئاتر را به چند سالن محدود می‌کنیم. به‌نظرم به لحاظ فرهنگی و سخت افزاری این نوع برگزاری هنوز جانیافتاده است.
- متوجه منظورتان از نظر فرهنگی و سخت‌افزاری نمی‌شوم.
تئاتر ایران از پتانسیل بالایی برخوردار است. هر ساله تعداد زیادی فارغ‌التحصیل به خانواده تئاتری کشور اضافه می‌شود. اگر بخواهیم در طول یک ماه و در کل تهران، جشنواره برگزار کنیم، تئاتر ما البته این ظرفیت را دارد. اما با توجه به اینکه در طول سال تئاتر در سالن‌های مشخصی اجرا می‌شود، تماشاگر در سطح شهر تهران جایگاهی برای تئاتر متصور نیست، بنابراین در جشنواره تئاتر فجر درست نیست که به این گستردگی تئاتر اجرا بشود.
- سال گذشته تئاتر در مترو، مدارس، پادگان‌ها و بیمارستان‌ها اجرا شد.به عبارت دیگر تئاتر به میان مردم رفت. اما این کار یک سری مشکلات را در پی داشت ازجمله مشکلات مالی. حذف این بخش به‌دلیل این مشکلات نبوده است؟
مشکلات مالی همیشه گربیانگر تئاتر هست و نمی‌توان منکر این مشکلات شد. باید هم به لحاظ مالی و هم به لحاظ امکاناتی مثل سالن‌ها برای تئاتر برنامه‌ریزی بکنیم تا برنامه تئاتر را در کل شهر گسترش بدهیم. تئاتر ایران هم نیاز مالی و هم نیاز امکاناتی بیشتری را می‌طلبد. مهم‌تر از همه این دو‌نیاز، همکاری و هماهنگی همه نهادهای فرهنگی است، که بدانند که تئاتر نقش مهمی در زیرساخت جامعه دارد. اما چون این کارها در تئاتر صورت نگرفته است، قطعا در چنین موقعیتی ما نمی‌توانیم کل شهر را پوشش بدهیم.
- برگزاری جشنواره تئاتر فجر چقدر می‌تواند که این کمبودها را نمایان کند؟ در حقیقیت می‌خواهم بدانم که جشنواره تئاتر فجر بعداز برگزاری بیست‌و‌هفت دوره چه جایگاهی را پیدا کرده است که بتواند نگاه مسئولان را به این کمبودها متمرکز کند؟
جشنواره تئاتر فجر، نقش مهمی در نهادینه کردن فعالیت تئاتر کشور ما دارد. چه در نگاه مسئولان این تاثیرگذاری دیده می‌شود و چه در نگاه آحاد جامعه که در طول سال شاید با تئاتر ارتباط چندانی ندارند و ضرورت تئاتر برایشان مهم نباشد. اما مهم‌ترین ویژگی این است که می‌تواند در نگاه مخاطبین خودش چه مسئولان و مردم، تئاتر را نهادینه کند. توجه به جشنواره باعث شده که در این سال‌ها بودجه تئاتر ارتقاء پیدا کند. اهمیت این جشنواره صرف‌نظر از نهادینه کردن فعالیت تئاتر در جامعه، توانسته است که چهره فرهنگی ایران را در دنیا دگرگون کند. یعنی ما در همین 12 سال اخیر به خوبی می‌توانیم مشاهده کنیم که جایگاه تئاتر ایران در بین محافل فرهنگی دنیا خیلی ارتقاء پیدا کرده است. درخواست برای شرکت در جشنواره امسال نسبت به سال گذشته قابل مقایسه نیست.
- دعوت از گروه‌های خارجی برای شرکت در جشنواره تئاتر فجر معمولا از سوی ستاد جشنواره انجام می‌گرفته. حتی هزینه‌های گروه‌ها را جشنواره تقبل می‌کرد تا این گروه‌ها در جشنواره تئاتر فجر شرکت کنند. امسال چه تعداد از شرکت کننده‌ها خودشان درخواست حضور در جشنواره را داده‌اند و چقدر ستاد انتخاب حق انتخاب آثار خارجی را داشته است؟
سیاست انتخاب کارها توسط ما و به درخواست حضور گروه‌های معتبر خارجی از سال‌های گذشته شروع شده است. امسال ما هیچ گروهی را مستقیما دعوت نکردیم. تمام آثاری که در جشنواره حضور دارند و یا حضور ندارند براساس درخواست خودشان مورد ارزیابی قرار گرفتند. امسال بیشترین درخواست را از طرف گروه‌های خارجی دریافت کردیم.
- آیا این گروه‌ها حرفه‌ای هم بودند؟
بله. گروه‌های حرفه‌ای تئاتر دنیا بودند. بیش از 130درخواست از گروه‌های خارجی داشتیم اما ظرفیت جشنواره تئاتر فجر محدود است به همین دلیل حدود 14 نمایش را انتخاب کردیم. این انتخاب‌ها براساس موضوعات و شیوه‌های اجرایی نمایش‌ها بوده است. از طرف دیگر می‌خواهیم که هنرمندان تئاتر ما با انواع تئاترهای مختلف دنیا آشنا بشوند و سعی می‌کنیم که بهترین‌ها را انتخاب بکنیم.
- هزینه‌ها به چه صورت است؟
هزینه‌ها بینابینی است. یعنی به این شکل نیست که تمام هزینه‌های گروه‌ها را بپذیریم. این گروه‌ها توسط کمپانی‌های که در طول سال آنان را حمایت می‌کنند، برای شرکت در جشنواره مورد حمایت قرار می‌گیرند. می‌خواهم بگویم که مسئله حضور در جشنواره تئاتر فجر خیلی گسترده‌تر از گروه‌های تئاتری نیست، بلکه تعداد مؤسسات فرهنگی که می‌خواهند گروهشان را به ایران بفرستند زیاد شده است و ما براساس نیاز خودمان و انتخاب خودمان این گروه‌ها را دعوت می‌کنیم. به همین دلیل آنها سعی می‌کنند که بخش مهمی از هزینه را خودشان تقبل کنند. علاوه بر کمپانی تئاتری دنیا، خیلی از مؤسسات فرهنگی دنیا هم مایل هستند که گروه‌هایی را برای شرکت در جشنواره تئاتر فجر حمایت کنند.
در حال حاضر در جشنواره امسال هیچ گروه نمایشی وجود ندارد که تمام هزینه‌هایش را جشنواره فجر تقبل کرده باشد. تعدادی از گروه‌ها به‌دلیل اینکه تمام هزینه‌ها را از جشنواره می‌خواستند از گردونه انتخاب حذف شدند. در دوره‌های آغازین بود که مجبور بودیم تمام هزینه‌ها و دستمزد گروه را بپردازیم تا گروه‌ها برای شرکت در جشنواره راغب شوند. اما در حال حاضر موقعیت جشنواره تئاتر فجر در دنیا، به لحاظ اعتبار فرهنگی جزء 10جشنواره مطرح دنیا محسوب می‌شود و گروه‌های خارجی تمایل دارند که در جشنواره تئاتر فجر شرکت کنند.
- در سال گذشته انتخاب کارهای خارجی توسط هیأت ایرانی صورت گرفت که در جشنواره‌های مختلف و معتبر دنیا شرکت کردند. آیا امسال هم این اتفاق افتاد؟
یک بخش از این انتخاب‌ها به این شکل بود. در تمام جشنواره‌های دنیا این کار یک روال متداول است. در جشنواره‌های مهم دنیا دبیر جشنواره برای انتخاب نمایش در جشنواره‌های دیگر شرکت می‌کند. دبیر جشنواره انتخابگر و مسئول برگزاری جشنواره‌است و مسئولیت تمام کارها به لحاظ سیاسی، فرهنگی و کیفیت هنری با شخص دبیر جشنواره است. به‌دلیل اینکه ما دبیر ثابت نداریم از این شیوه پیروی نمی‌کنیم.
- همیشه هم دبیر جشنواره دیر انتخاب می‌شود.
بله. اما در ایران شورای انتخاب تئاتر کارهای ایرانی را انتخاب می‌کند و متشکل از هنرمندان و خبره‌های تئاتر کشور است. سعی می‌کنیم که برای انتخاب نمایش به فستیوال‌های معتبر، هنرمندان تئاتری را اعزام کنیم تا کار را روی صحنه ببینند. اما چون امکان حضور در تمام تئاترهای دنیا را نداریم ناچاریم بخشی از انتخاب‌هایمان را منحصر به سی‌دی کارهای ضبط شده کنیم.
- بخش تئاتر ملل، سال گذشته به تئاتر شرق اختصاص داشت. تئاتر شرق، حوزه پربار و تخصصی است. اما امسال به تئاتر کشورهای اسلامی اختصاص دارد که حوزه قوی و شناخته شده‌ای نیست. فکر نمی‌کنید که در این بخش یک قدم به عقب رفته‌اید؟
فکر می‌کنم به لحاظ فرهنگی دانشگاه‌های ما و جشنواره این وظیفه را دارند که تئاتر خودشان را نسبت به تئاتر کشورهای دیگری که در اطرافش هست مورد ارزیابی قرار بدهند. چه در دانشگاه و چه در جشنواره‌های تئاتری که در کشور برگزار می‌شود، بیشتر تئاتر غرب را مشاهده و مطالعه کرده‌ایم و اطلاعاتمان از تئاتر کشورهای همجوار بسیار ناچیز است. به هرحال این فرصت را در جشنواره تئاتر فجر غنیمت شمردیم که در هر دوره در بخش تئاتر به آن اطلاعاتی بپردازیم که به آن نیاز داریم. مطالعه تئاتر کشورهای اسلامی تا به حال انجام نشده است بنابراین برای اینکه ما بدانیم که در تئاتر کشورهای اسلامی چه می‌گذرد و یک نمونه از تئاترشان را ببینیم این بخش طراحی شد.
- بخش مهمی از مخاطبان تئاتر، دانشجویان رشته تئاتر هستند، با توجه به قیاس دوره قبلی، نمایش شرق این بخش چه ره‌آوردی برای مخاطب دانشجو خواهد داشت؟
در واقع آشنایی با تئاتر کشورها به منزله شناخت تئاتر در آن کشورها است. این شناخت هم از لحاظ علمی هم از لحاظ هنری بسیار حائز اهمیت است. ما کار آنها را قضاوت می‌کنیم که آنها در چه سطحی هستند و ما در چه سطحی. ما بدون مطالعه می‌گوییم که این کشورها تئاتر ندارند اما وقتی از نزدیک نمونه‌های کارهای برتر آنان را می‌بینیم، متوجه می‌شویم که آنها ویژگی‌هایی در تئاترشان دارند که می‌تواند هویت بخش تئاتر یک کشور باشد. اتفاقا تئاتر در کشورهای اسلامی نه به لحاظ کیفیت هنری، بلکه به‌دلیل نگاه فرهنگی و سنت تئاتری ریشه در اعتقادات، باورها و فرهنگی دارد که شناخت آن برای ما بسیار الزامی است.
- نتیجه این تحقیقات و اجرای تئاترها ثبت می‌شود؟
مجموعه‌ای که در جشنواره تئاتر فجر طراحی و اجرا شده است، قطعا همه را نمی‌توان به آثار مکتوب تبدیل کرد. اما سعی ما بر این است که در حد توان خودمان خروجی و روک‌شاپ‌ها و سمینارها مکتوب شود. الان 9 جلد کتاب ویژه بیست و هفتمین جشنواره تئاتر فجر در دست چاپ است. طبیعتا توسط مرکز هنرهای نمایشی آثاری بعد از جشنواره به چاپ خواهد رسید. اما تمام این آثار تمامیت آنچه درجشنواره فجر اتفاق می‌افتد نیست. بخشی از وظیفه مکتوب کردن این آثار برعهده پژوهشگران و محققان است که در این بخش حضور داشته باشند و آن را تبدیل به مقاله کنند.
- آیا جشنواره از پژوهشگران برای این کار دعوت کرده است؟
قطعا حضور بسیاری از این افراد در جشنواره الزامی است و حضور برخی دیگر از این افراد شاید به دعوت جشنواره نباشد. اما خودشان مشتاق هستند که این مباحث را به لحاظ تصویری و آثار مکتوب کنند.
- امسال در بخش تئاتر ایران، اتفاقات خوبی را شاهد هستیم. از جمله اینکه دکتر رفیعی بعد از 5 سال به صحنه تئاتر برگشت. چقدر جشنواره تئاتر فجر در تئاتر ایران نقش دارد؟
تئاتر به‌دلیل فعالیت مستمری که در ایران دارد، قطعا نمی‌تواند در یک سطح تعریف شده باقی بماند. بعد از هر دوره‌ای که از تئاتر می‌گذرد می‌توان درباره دگرگونی‌ها و تغییراتی که در آن افتاده است، سخن گفت.
حاصل فعالیت یک‌ساله تئاتری ایران را در فجر می‌توان شاهد بود. فجر آیینه‌ای است در مقابل تئاتر کشور از یک طرف و بخش دیگری از این آیینه به سمت تئاتر کشورهای دیگر گرفته می‌شود. اما آنچه مربوط به ماست این است که قطعا امسال نمایندگانی از همه نسل‌های تئاتر از پیشکسوتان تئاتری تا نسل میانی، نسل جدید و فارغ‌التحصیل رشته تئاتری در این جشنواره حضور دارند. بعضا گروه‌های با استعدادی که شاید تحصیلات تئاتری ندارند اما به‌دلیل فعالیت تئاتر و تجربیات متعددی در شهرستان‌ها جوان‌هایی هستند که ما آثاری خوبی از آنها در این دوره شاهد هستیم. در هر جشنواره چهره جدیدی کشف می‌شود و آثار ارزشمندی از خودشان را به یادگار می‌گذارند که بعدها نامشان را به سرزبان‌ها می‌گذارند. در این جشنواره ما شاهد این موارد خواهیم بود. دکتر رفیعی نماینده نسل پیشکسوت ما در عرصه تئاتر هستند.
- در طول سال تئاترهایی اجرا شد که بیشترشان متن خارجی داشتند و این شائبه برای کارگردان‌ها و نمایشنامه‌نویس‌ها ایجاد شد که از متن‌های ایرانی حمایت کمی خواهد شد در جشنواره سال گذشته هم بیشتر متن‌ها خارجی بود. اما به‌نظر می‌رسد که حمایت بیست و هفتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر به روی آثار ایرانی است.
در فراخوان و برای همه بخش‌ها اعلام کردیم که ضمن احترام به آثار برتر ادبی جهان و معتقدیم که این آثار همیشه باید اجرا و دیده بشود اما با وجود این برای تربیت تئاتر در ایران، اعتقاد داریم که استعدادهای خوبی در نمایشنامه نویسی در کشور داریم که اگر به آنها بها داده بشود می‌تواند هویت فرهنگی تئاتر ما را پررنگتر بکند؛ در تمام بخش‌ها اولویت را روی آثار ایرانی و برگرفته از موضوعات متعدد گذاشتیم. تا دچار گم‌گشتگی هویت مثل بسیاری از دوره‌ها نباشیم. آثار ترجمه جایگاه مهمی دارند و منظور ما نفی این آثار نیست اما نباید جایگزین تمامیت آثار ادبی ایران بشوند بلکه باید ایده بدهند و به خلاقیت‌های ما در تولید متون نمایشی کمک کنند. در تمام بخش‌ها امسال این موضوع را در اولویت قرار دادیم به همین دلیل امسال ما شاهد خواهیم بود که 90درصد نمایش‌هایی که به روی صحنه خواهد رفت ایرانی است، نه تنها نمایشنامه‌های ایرانی بلکه ایرانی بودن را درساختار هم خواهیم دید.
- آیا تضمینی هم وجود خواهد داشت که این نمایش‌ها به روی صحنه بروند؟
قطعا همین طوری است. یکی از کارهایی که امسال ما انجام دادیم این بود که به جزء بخش چشم‌انداز، سایر بخش‌ها را هم اجرای عمومی را برایشان الزامی کردیم. یعنی پذیرفته شدنشان و حضورشان در جشنواره به منزله اجرای عمومی هم خواهد بود. در دوره گذشته فقط بخش چشم‌انداز بود که اجرای عمومی می‌گرفت و سایرین احتمال داشت که به اجرا نروند. اما در فراخوان آمده است و تعهد هم داده شده است که در بخش تجربه‌های نو در بخش مسابقه بین‌الملل کارها به اجرای عمومی خواهد رفت. هدف اصلی هم حمایت از نمایشنامه نویس ایرانی است، چرا که اگر زمینه اجرای آثارش فراهم نشود انگیزه نوشتن را از دست می‌دهد.برای اینکه زمینه اجرای مکتوب نویسندگان فراهم بشود این اولویت را قائل شدیم تا در دوره‌های بعدی با انگیزه بیشتری نمایشنامه بنویسند.
- دبیری جشنواره هر ساله تغییر می‌کند اما در چند جشنواره تئاتری مثل جشنواره تئاتر عروسکی و تئاتر رضوی و کودک حکم دبیری 3 ساله شد. این اتفاق در مورد دبیری شما هم اتفاق خواهد افتاد؟
امیدوارم که در مورد دبیری من نیفتد (می‌خندد). اما برای دبیری تئاتر فجر خیلی موافق این تداوم هستم. امیدوارم که آقای پارسایی و دیگر دوستان در مورد یک شخص به توافق برسند که دبیری جشنواره فجر 5 سال ادامه پیدا کند. در این صورت می‌توانیم شاهد تغییرات یک دوره 5ساله برای تئاتر باشیم تا با یک سیاست‌های واحد به ارزیابی خودش بپردازد و بتواند نقاط قوت خودش را تقویت کند و نقاط ضعف خودش را به قوت تبدیل کند. متأسفانه هر دبیری که می‌آید از صفر شروع می‌کند و زمانی که کار را به اجرا رساند و متوجه ضعف‌های کار شد عوض می‌شود.
قرار نیست که او این مشکلات را رفع کند قرار است دبیر جدیدی بیاید و یک‌‌بار دیگر از صفر شروع کند. یکی از دلایلی که من از جشنواره قبلی پیروی کردم این بود که جشنواره قبلی در برنامه‌ریزی یک جشنواره‌ای بود که تمام عیار سعی می‌کرد که به تئاتر ایران توجه بکند و اگر موفقیتی در این دوره حاصل بشود نتیجه برگزاری دوره قبل است. سعی کردم به آن بخش‌های مثبت و قوی جشنواره قبلی وفادار بمانم. و تا آنجایی که به ذهن من و همکارانمان می‌رسید، نکات جدیدی به جشنواره اضافه بکنیم تا اگر نارضایتی از دوره قبل هست، کمتر بشود و مشکلات مرتفع بشود.
