همشهری آنلاین - ثریا روزبهانی: متأسفانه در طول یک قرن گذشته با توسعه سریع شهرسازی در شهر تهران و تغییر کاربری اراضی و در نتیجه بی‌نیازی نسبت به قنوات، توجه به آنان به‌تدریج کاهش یافت، به‌گونه‌ای که مورد فراموشی قرار گرفتند. در واقع هنر ما در این مدت به حاشیه راندن این سیستم‌های سازگار با طبیعت بوده است. در گذشته قنات‌های کوهستانی و نیمه‌کوهستانی به‌علت نوسانات آبدهی ناشی از تغییرات بارندگی، سازگاری را به بهره‌برداران خود دیکته می‌کردند و در نتیجه بهره‌برداران نیز به همین منوال خود را با شرایط، تطبیق داده و سطح زیرکشت خود را به تناسب «تر سالی» یا «خشک‌سالی» تغییر می‌دادند.
قصه‌های خواندنی تهران را در اینجا دنبال کنید
به‌عبارتی مردم رابطه‌ای آمیخته با احترام با محیط زندگی خویش داشتند و به جای جنگ با طبیعت، راه تعامل و سازگاری با آن را در پیش گرفته بودند، در نتیجه محیط‌زیست دچار تخریب نمی‌شد و همواره طبیعت منابع و مواهب خویش را به‌صورت مستمر و پایدار در اختیار آنان قرار می‌داد. متأسفانه در قرن اخیر و پس از بهره‌گیری از سازه‌های آبی مدرن، نه‌تنها به این سازه‌های ارزشمند زیرزمینی که با زحمات وصف‌ناپذیر نیاکانمان و در کمال اخلاص و با هدف مقدس عرضه آب به مردم حفر شده است کمتر توجه شد، بلکه در موارد متعددی حریم آنان نیز مورد تجاوز قرار گرفت.
گرچه رشد جمعیت و نیاز بیشتر به منابع آبی منجر شد تا قنوات به تنهایی جوابگوی نیاز آبی فعلی نباشند، ولذا تمهیداتی به‌منظور عرضه منابع آب جدید درنظر گرفته شد ولی این بدان معنا نیست که قنوات دچار فراموشی شوند. گذشته از ارزش‌های ملموسی که در سازه قنات نهفته است، ارزش‌های معنوی، فرهنگی و مدیریتی برخاسته از آن هنوز که هنوز است می‌توانند در رفع چالش‌های فراروی بخش آب الهام‌بخش باشند. و لذا بر ماست تا همه توانمان را در جهت حفظ قنات‌های موجود صرف کنیم و هرچه در توان و توشه داریم در قبال حفظ ارزش‌های ملموس و ناملموس آنان عرضه کنیم. در این رهگذر بایستی حریم آنها را حفظ کرده و منظر فرهنگی آنان را مرتبا یادآوری و آگاهی‌بخشی کنیم.
نسل جوان را از دانش مهندسی بی‌نظیری که در احداث آنها به‌کار گرفته شده آگاه‌سازیم و با بازدیدهای میدانی، آنان را به دیدار قنوات ببریم. خطرات احداث بنا، شهرک، جاده، کارخانه و فرودگاه را در حریم آنان یادآوری کنیم و حفظ حریم این سازه‌ها را به کودکان و نوجوانان بسپاریم. به این ترتیب و در عمل به پاس قدردانی از زحمات طاقت‌فرسای نیاکانمان که طی قرن‌ها تلاش، این شبکه منحصر به فرد را ایجاد کرده‌اند، حق مطلب را نسبت به نسل‌های آینده به‌جا آورده‌ایم. مطمئن باشیم که آنان در آینده دوستی قنات را جایگزین بی‌مهری‌های فعلی ما خواهند کرد. البته همزمان با این برنامه‌های آگاهی‌بخشی بایستی اولویت را بر مرمت، لایروبی، پیشکارکنی و بازسازی قنوات کوهستانی، نیمه‌کوهستانی و قنوات دامنه دشت‌ها قرار داد. قطعا این اقدامات همراه با فرهنگسازی در زمینه نشر ارزش‌های مادی و معنوی قنوات نتیجه‌بخش بوده و دستاوردهای آن حتی در کوتاه‌مدت ملموس خواهد بود. آنگاه دیگر نخواهیم گفت که مسیر قنات‌ها به سختی قابل ردیابی است.
دکتر علی اصغر سمسار یزدی، مدیر اسبق مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی و پژوهشگر حوزه آب و قنات
نظر شما