پدرخوانده کودتا

گروه دیپلماتیک - همشهری آنلاین: مردادماه، یکی از پرحادثه‌ترین و سرنوشت سازترین مقاطع تاریخ ایران است. صدور فرمان مشروطیت در سال ۱۲۸۵، عزل محمد علی شاه قاجار در سال ۱۲۸۸ و کودتای نفتی در سال ۱۳۳۲ همگی رویدادهای سرنوشت سازی هستند که هرکدام در مردادماه مسیری نو را در تاریخ ایران گشودند. در این میان گلوله‌های تانکی که ظهر ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در خانه «محمد مصدق»، نخست وزیر وقت ایران فرود آمدند تا او را از نخست وزیری خلع کنند، هنوز نتوانسته حجت لازم و کافی برای کودتا نامیدن تحولات ۲۸ مرداد برای اندک شماری از مورخان باشد. گروه اندکی از مورخان هستند که تحولات ۲۸ مرداد را نه کودتای انگلیسی بلکه روند جاری برکناری نخست وزیر براساس قانون اساسی مشروطه می‌دانند. اما خبر بد برای کسانی که ۲۸ مرداد را کودتا نمی‌دانند این است که به تازگی خود انگلیسی‌ها اعتراف کرده‌اند که آن چه در ۲۸ مردادماه ۱۳۳۲ در ایران رخ داد، یک کودتای واقعی بود.

وقت اعتراف است!

هفته گذشته «دیویو اوون»، وزیر خارجه اسبق انگلیس در گفتگویی که با روزنامه گاردین در آستانه هفتادمین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ داشت، گفت که پذیرش نقش رهبری انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد به اعتبار انگلیس کمک خواهد کرد. اوون که از اسفندماه ۱۳۵۵ تا اردیبهشت ۱۳۵۸ سکان وزارت خارجه لندن را در دست داشت، هفت دهه پس از کودتای ۲۸ مرداد به رهبران انگلیس توصیه کرده که به مانند آمریکا نقش خود در کودتای ۱۳۳۲ را بپذیرند و اعتراف کنند که در آن زمان اشتباه کردند. پیشتر «مادلین آلبرایت»، وزیرخارجه وقت آمریکا در دولت بیل کلینتون در سال ۱۳۷۸ به نقش آمریکا در «کودتای ۲۸ مرداد» اشاره کرده بود، هرچند آلبرایت بابت این دخالت آمریکا در کودتا عذرخواهی نکرد. با این حال از میان وزیران خارجه سابق و حال انگلیس، دیویو اوون نخستین وزیرخارجه انگلیس است که به صورت روشن و واضح از لفظ کودتا برای تحولات ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ استفاده کرده و نقش انگلیس در آن کودتا را تائید کرده است.

پسر سبزی فروش انگلیسی، کارگردان کودتا

هنوز نقش همه عوامل انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد به طور کامل مورد بررسی جامع قرار نگرفته است. گزارش‌های پراکنده‌ای درباره عوامل انگلیسی کودتا وجود دارد. از جمله روزنامه گاردین در گزارشی جدید به جاسوسی بنام «نورمن داربی‌شایر» اشاره می‌کند که که از سوی MI۶ به عنوان مسئول عملیات ایران در نظر گرفته شده بود، چرا که به زبان فارسی تسلط داشت و پیشتر از یک دهه را در ایران گذرانده بود. در این گزارش گفته شده که داربی‌شایر از «نیکوزیا»، پایتخت قبرس عوامل خود را برای راه‌اندازی تظاهرات‌های خیابانی جمع‌آوری کرد. براساس این گزارش، اگرچه کودتا در مراحل اولیه با طرح ریزی سازمان جاسوسی آمریکا موسوم به سیا با شکست مواجه شد، اما داربی‌شایر میدان را خالی نکرد و به ابتکار خود اوباش اجاره‌ای را فراخواند و جریان را به نفع لندن در خیابان‌های تهران تغییر داد. اگرچه عمده افسران ارشد MI۶ در مدارس دولتی انگلیس تحصیل کرده بودند، اما داربی‌شایر پسر مردی سبزی‌فروش، ولی پرپشتکار بود.

فقط ایران نبود!

در عین حال کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در ایران، اولین و آخرین مداخله لندن برای انجام کودتا در دیگر کشورها نبود، بلکه براساس منابع تاریخی، انگلیسی‌ها پس از پایان جنگ جهانی دوم تاکنون حداقل ۴۳کودتا، دخالت نظامی و عملیات‌های اطلاعاتی محرمانه  را برای براندازی دولت‌های مختلف در سراسر جهان طرح‌ریزی کرده‌اند که البته همه آن‌‍ها نیز به نتیجه نرسیده است. این تعداد مداخله و کودتا را گاردین در گزارش نیز تائید کرده است. همکاری بریتیش پترلیوم و MI۶ در سرنگونی دولت «ایاز مطلب اوف» در سال ۱۹۹۲ و سال بعد سرنگونی دولت «ائلچی بیگ» در جمهوری آذربایجان، طرح ریزی کودتای ۲۰۰۱ علیه صدام در عراق، عملیات اطلاعاتی برای قتل پاتریس لومومبا در سال ۱۹۶۱ در کنگو، همکاری با آمریکا برای کودتا علیه نخستین رئیس جمهور غنا در سال ۱۹۶۶ و... از جمله مداخلات مستقیم سیاسی و مشارکت انگلیس در کودتای دیگر کشورها به شمار می‌رود.