همشهری آنلاین - لیدا احمدی: منطقه ما به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین مناطق کلانشهر تهران، بخش زیادی از تاریخ تهران قدیم را در خود جای داده که ردپای آن را می‌توان در بسیاری از کوچه‌پس‌کوچه‌های منطقه دید؛ از خانه‌های آجری با سردرهای کاشی‌کاری‌شده گرفته تا موزه‌ها و مکان‌های مختلف تاریخی، فرهنگی و هنری که هر کدام جذابیت خاصی برای دیدن و مطالعه دارند.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
معرفی بناهای تاریخی و مکان‌های فرهنگی منطقه را با «امیر رضا فرهبد» تهران‌شناس و استاد دانشگاه معماری پیش بردیم. توضیحات او باعث شد بار دیگر جاذبه‌های گردشگری و تاریخی منطقه را ببینیم. اگر علاقه‌مند هستید با جاذبه‌های منطقه بیشتر آشنا شوید، در این گزارش همراه ما باشید.
ایستگاه اول
میدان حسن‌آباد یا هشت‌گنبد
میدان حسن‌آباد در ضلع شرقی منطقه در مسیر خیابان حافظ – وحدت اسلامی از آن مکان‌های دیدنی است که نیاز به معرفی چندانی ندارد؛ چراکه بیشتر شهروندان تهرانی تقریباً برای یک بار هم که شده گذرشان به این میدان افتاده و معماری زیبای آن را دیده‌اند.
فرهبد با اشاره به اینکه این میدان می‌تواند نقطه آغاز یک مسیر گردشگری داخل منطقه باشد، در توصیف بار تاریخی میدان می‌گوید: «میدان حسن‌آباد از میدان‌های تاریخی و با قدمت شهر تهران است که تا حدود زیادی معماری گذشته خود را حفظ کرده و بازسازی‌ها هم در احیای این زیبایی‌ها نقش تأثیرگذاری داشته است. این میدان با ۴ ساختمان قرینه که به شکل منحنی ساخته شده و با ۸ گنبد مدور محصور شده است، از ابنیه دوره پهلوی است و بیش از ۸۰ سال قدمت دارد.»
فرهبد در ادامه می‌گوید: «در همین زمینه جالب است بدانید ضلع شمال غربی این میدان، زمانی قدیمی‌ترین قبرستان تهران بوده که از سال ۱۳۱۷ تبدیل به مرکز آتش‌نشانی شده است و این آتش‌نشانی هم نخستین ایستگاه آتش‌نشانی در شهر تهران است.»
این استاد دانشگاه در صحبت‌هایش به این موضوع اشاره می‌کند که نخستین قبرستان عمومی شهر، نخستین ایستگاه آتش‌نشانی، نخستین بیمارستان ایرانی و نخستین مرکز ثبت احوال کشور در منطقه ۱۱ بوده است.
فرهبد در صحبت‌هایش تأکید می‌کند که میدان حسن‌آباد به نوعی نقطه آغاز مسیر گردشگری در منطقه است و بازدید از آن می‌تواند شروع خوبی برای دیدن دیگر جاذبه‌های تاریخی منطقه باشد.
ایستگاه دوم
خانه و موزه استاد محسن مقدم
درست از سمت میدان حسن‌آباد در مسیر خیابان امام خمینی(ره) که حرکت می‌کنم نرسیده به تقاطع خیابان ولی‌عصر(عج)، خانه‌ای با نمای آجر و کاهگل توجه ما را جلب می‌کند که در بین ساختمان‌های مجاورش نمایی کاملاً متمایز دارد. اینجا منزل زنده‌یاد استاد «محسن مقدم» استاد ممتاز دانشگاه تهران است که زیباترین کاشیکاری ایرانی را می‌توان در آن دید و از دیدن این همه ذوق و هنر لذت برد.
فرهبد در مسیر رسیدن به این موزه می‌گوید: «خیابان امام خمینی(ره) در منطقه ۱۱ که از محدوده میدان حسن‌آباد شروع می‌شود، تعدادی از بناهای تاریخی، گردشی، فرهنگی و هنری منطقه را در خود جای داده است که خانه و موزه استاد محسن مقدم یکی از آنهاست. این خانه و موزه یکی از زیباترین مکان‌های دیدنی منطقه ماست که باید بیشتر معرفی شود و شهروندان شناخت بیشتر نسبت به آن پیدا کنند.»
وارد خانه و موزه مقدم که می‌شویم با یک حیاط زیبا و سر سبز روبه‌رو می‌شویم که ما را برای ساعاتی از زندگی خشک شهری دور کرد و به فضایی سرتاسر زیبایی و آرامش برد. این خانه از جمله خانه‌های مجلل دوران قاجار متعلق به یکی از شخصیت‌های آن زمان به نام محمدتقی خان احتساب‌الملک بوده است. احتساب‌الملک دارای ۲ پسر به نام‌های حسن و محسن بوده که برای ادامه تحصیل به اروپا رفتند. حسن در فعالیت‌های ادبی، سیاسی و اجتماعی حضور فعالی داشت و در جوانی فوت کرد.
برادر کوچک‌تر ـ محسن ـ پس از اتمام تحصیلات در رشته‌های نقاشی، تاریخ هنر و باستان‌شناسی در سال ۱۳۱۵ هجری شمسی به وطن بازگشت و به همراه همسر فرانسوی خود «سُلما» در خانه پدری ـ محل کنونی موزه مقدم ـ ساکن شد. استاد مقدم و همسرش در کنار فعالیت‌های علمی به گردآوری آثار و اشیای تاریخی و فرهنگی می‌پرداختند. استاد مقدم بسیاری از آثار ارزشمند جمع‌آوری شده مانند کاشی، قطعات سنگی تراشیده شده و... را با الهام از فضاهای سنتی و تاریخی به نحو چشمگیری در جای جای این عمارت قدیمی نصب و برخی دیگر مانند کلکسیون پارچه، قلیان، سفالینه، شیشه، تابلو نقاشی، مسکوکات، مهرها و اسناد تاریخی و... را با نظم و ترتیب خاصی در خانه پدری نگهداری کرده است.
استاد مقدم با توجه به علاقه فراوانش به علم، تاریخ و هنر، خانه پدری خود را به همراه آثار نفیس گردآوری شده در سال ۱۳۵۱ وقف دانشگاه تهران کرد و در سال ۱۳۶۶ دارفانی را وداع گفت. این خانه‌موزه زیبا که پر از آثار باستانی و کاشیکاری‌های باقدمت است، همه روزه به غیر از جمعه‌ها برای بازدیدکنندگان از ساعت ۸ صبح تا ساعت ۳ بعد ازظهر باز است.
ایستگاه سوم
موزه ملی قرآن کریم
بعد از بازدید از موزه مقدم در یک پیاده‌روی کوتاه، مهمان موزه ملی قرآن کریم در تقاطع خیابان امام خمینی(ره) با خیابان ولی‌عصر(عج) شدیم. فرهبد در مسیر رسیدن به این موزه می‌گوید: «برای دیدن مکان‌های تاریخی، گردشی و فرهنگی منطقه در قالب یک تور چند ساعته، لازم نیست خیلی مسافت‌های طولانی را در عرض و طول منطقه طی کرد، چرا که خیلی از ظرفیت‌های گردشی منطقه در فواصل نزدیک به هم قرار گرفته‌اند و با یک پیاده‌روی کوتاه می‌توان این جاذبه‌ها را از نزدیک دید.»
موزه ملی قرآن کریم تنها موزه تخصصی قرآن کریم است که در بین موزه‌های کشور سیر تحول تدریجی کتابت، تهذیب و دیگر هنرهای قرآنی را در محدوده زمانی حدود قرن چهارم هجری تا اواخر دوره قاجاریه به نمایش گذاشته است. موزه ملی قرآن کریم در فضای سبزی به مساحت ۱۰ هزارمترمربع قرار دارد و در زیر این فضای سبز، ساختمانی در ۳ طبقه با الهام از معماری ایرانی و اسلامی در مساحتی حدود ۴ هزارمترمربع ساخته شده که موزه ملی قرآن کریم را تشکیل می‌دهد.
ایستگاه چهارم
ساختمان انجمن آثار و مفاخر فرهنگی کشور
بعد از بازدید از موزه ملی قرآن کریم و توقفی کوتاه در ساختمان فرهنگستان هنر که کمی بالاتر از موزه قرآن واقع شده، راهی ساختمان انجمن آثار و مفاخر فرهنگی کشور شدیم که در محدوده پل امیربهادر، داخل خیابان سرگرد بشیری واقع شده است. ساختمان انجمن آثار و مفاخر فرهنگی کشور یک مکان تاریخی و فرهنگی است که فعالیت‌های گسترده‌ای در زمینه معرفی مشاهیر فرهنگی و علمی کشور دارد.
درون ساختمان با حیاط بزرگی روبه‌رو می‌شویم که حیاط خانه‌های بزرگ تهران قدیم را تداعی می‌کند و بخش‌های داخلی آن نیز از جمله تالار آیینه، بسیار دیدنی است. در سال ۱۳۴۶ هجری شمسی، خانه قدیمی و بزرگ حسین پاشاخان ملقب به امیر بهادر، وزیر دربار مظفرالدین شاه واقع در محل معروف به سر پل امیر بهادر –که به حسینیه امیر بهادر معروف بودـ با حدود ۳ هزارمترمربع وسعت، برای استقرار انجمن آثار ملی خریداری شد که مکان فعلی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی کشور است.
بنای این ساختمان به سال ۱۳۱۸ هجری شمسی برمی‌گردد. همراه تیم مدیریت شهری منطقه بعد از دیدن بخش‌های مختلف این ساختمان، دقایقی را مهمان «مهدی محقق» ریاست انجمن آثار و مفاخر فرهنگی کشور شدیم که با پیشنهادهای همکاری برای حفظ و احیای این بنای باارزش تاریخی و فرهنگی همراه بود. در این نشست کوتاه «محقق» از مسئولان شهرداری منطقه خواست فضای کتابخانه مجموعه را به علت فرسودگی احیا کنند و به این منظور یک کتابخانه جدید در کنار ساختمان انجمن ساخته شود.
ایستگاه پنجم
حمام انصاری از دوران قاجاریه!
درکوچه‌پس‌کوچه‌های محله منیریه، امیریه و خیابان فرهنگ، بناهای کهن زیادی برای دیدن وجود دارد که بنای حمام انصاری یکی از آنهاست. این بنا در خیابان فرهنگ درست نبش کوچه مقدس واقع شده و به راحتی از نمای بیرونی آن می‌توان به قدمت ساختمان پی برد. حمام انصاری از بناهای دوره قاجاریه است و تأسیساتی نظیر ورودی، آتشدان، گرمخانه، رخت‌کن و کفش‌کن و تزییناتی مانند گنبد عرقچین، گچبری، آجرکاری، آجرچینی، کاشیکاری و... دارد که به ثبت آثار ملی رسیده است. در حال حاضر کاربری این حمام با حفظ معماری قدیمی‌اش تبدیل به سفره‌خانه سنتی شده که البته هنوز بازگشایی نشده است و فقط می‌توان نمای بیرونی آن را دید.
ایستگاه ششم
خانه انیس‌الدوله
خیابان ولی‌عصر(عج) کمی بالاتر از تقاطع مولوی، درست روبه‌روی مهدیه تهران، خانه قدیمی واقع شده که آن را با نام خانه انیس‌الدوله می‌شناسند. این بنا خانه‌ای ۲ طبقه با معماری دوران قاجاریه است. این خانه متعلق به انیس‌الدوله یکی از زنان ناصرالدین شاه قاجار است. این عمارت دارای تزییناتی با سرستون‌هایی به سبک یونانی و ستون‌های حجاری شده با پایه‌های ستون‌های گچبری و نقاشی شده و شومینه‌های قدیمی است. مستقر شدن اتحادیه و شرکت تعاونی صنف تهیه و توزیع گوشت در این خانه تاریخی اگرچه مایه تعجب است، اما باعث شده در آن همیشه باز باشد و عموم شهروندان می‌توانند از آن بازدید کنند.
ایستگاه آخر
مسجد و مدرسه مشیرالسلطنه(مسجد ساعت)
در میان بافت تاریخی و میراث فرهنگی منطقه نام خیلی از مساجد قدیمی نیز دیده می‌شود که مسجد و مدرسه مشیرالسلطنه در خیابان مولوی، خیابان تشکری موحد یکی از آنهاست. این مسجد که با نام‌های مسجد ساعت نیز شناخته می‌شود، یکی از قدیمی‌ترین مساجد منطقه است که معماری شبستان‌های آن دیدنی است و به قاجاریه بازمی‌گردد. میرزا احمد خان مشیرالسلطنه این بنا را ساخت و در تاریخ ۱۳۱۸ آن را وقف کرد و هم‌اکنون در زمره آثار میراث فرهنگی ثبت شده است.
-----------------------------------------------------------------------------------------------
*منتشر شده در همشهری محله منطقه ۱۱ در تاریخ ۱۳۹۳/۱۰/۱۰
نظر شما